Twierdza Wisłoujście

---

Lokalizacja i nazwa

Twierdza Wisłoujście znajduje się przy ujściu Martwej Wisły do Zatoki Gdańskiej. Usytuowana jest na prawym, wschodnim brzegu rzeki, naprzeciwko Nowego Portu, w odległości około 5,5 km od historycznego centrum Gdańska. Rzeka, która przepływa przy tej twierdzy, była dawniej znana jako Wisła Gdańska (Leniwka) i stanowiła zachodnie ramie ujściowe Wisły, będąc główną drogą wodną aż do 1840 roku. To właśnie wtedy utworzono nowe koryto rzeki – Wisła Śmiała.

W 1895 roku zapoczątkowano budowę przekopu Wisły, który od tego momentu przyjął rolę głównego ujścia rzeki. Dodatkowo, Martwa Wisła została odcięta od głównego nurtu rzeki przez śluzę w Przegalinie.

W okresie nowożytnym Twierdza Wisłoujście była określana mianem Bramy do Rzeczypospolitej, co dobitnie akcentowało jej strategiczne znaczenie w obronie tych terenów.

Historia

Do 1577 roku

Twierdza Wisłoujście stanowi obecnie najstarszą nadmorską fortyfikację w Polsce, mającą kluczowe znaczenie w zapewnieniu bezpieczeństwa dla portu gdańskiego, zwłaszcza od strony ujścia Wisły. Przypuszcza się, że już w XIII wieku na tym terenie mogła istnieć strażnica, jednak dotychczas nie odnaleziono żadnych archeologicznych dowodów na jej istnienie. Najwcześniejsza znana wzmianka na ten temat pochodzi z Kämmereibuch, czyli księgi kamlarii Gdańska, datowanej na lata 1379–1382. Dotyczy ona krzyżackiego urzędnika znanego jako „mistrz ujścia”, który podlegał komturowi gdańskiemu i ściągał cło od statków przybywających do miasta. W 1433 roku średniowieczna drewniana strażnica została zniszczona przez wojska husyckie, a jej następca, również drewniany, uległ zniszczeniu podczas sztormu w 1465 roku.

Po zakończeniu wojny trzynastoletniej w 1466 roku rozpoczęto budowę nowych murowanych struktur, a w 1482 roku wzniesiono ceglaną wieżę cylindryczną, która pełniła funkcje strażnicy oraz latarni. Na szczycie wieży prawdopodobnie znajdował się metalowy kosz na wysięgniku, w którym płonął ogień sygnalizacyjny. Nieopodal zbudowano molo oraz falochron, zabezpieczający tor wodny przed osadami. Niestety, obie konstrukcje bardzo ucierpiały w wyniku sztormów w 1497 roku. Około 1517 roku w pobliżu wieży powstały kolejne umocnienia, już wyposażone w otwory strzelnicze dla artylerii i strzelców. W 1562 roku zbudowano na tym miejscu murowaną wieżę artyleryjską na planie koła, znaną jako Wieniec, która osłaniała latarnię znajdującą się wewnątrz. W 1577 roku wzmocniono fortyfikacje, otaczając Wieniec ziemno-drewnianym murem o czworobocznym kształcie, co miało kluczowe znaczenie podczas oblężenia Gdańska przez wojska króla Stefana Batorego.

1578–1650

Po oblężeniu, władze Gdańska zdecydowały o koniecznych naprawach uszkodzeń oraz dalszej rozbudowie twierdzy. W 1586 roku podniesiono wysokość latarni o trzy kondygnacje (11 m) i zwieńczono ją renesansowym hełmem z galeryjką dla strażników. Wokół Wieńca ukończono w 1608 roku budowę nowego fortu – Fort Carré, który został zaprojektowany na planie kwadratu, z czterema skazamatowanymi bastionami: Artyleryjskim, Ostroróg, Południowo-Wschodnim i Furta Wodna. Kazamaty bastionów były wyposażone w stanowiska dla artylerii, magazyny, stajnie, piekarnię i kuźnię. Bastiony połączono odcinkami wałów, a całość otaczała fosa napełniona wodami Wisły. Grubość murów bastionów sięgała około 5,5 m. Dodatkowo, Wieniec został osłonięty budynkami mieszkalnymi, w których mieszkali oficerowie z rodzinami oraz komendant twierdzy.

W obliczu rosnącego zagrożenia ze strony floty szwedzkiej, w latach 1624–1626 zbudowano dwa szańce typu holenderskiego. Szaniec Wschodni, na wschodnim brzegu Wisły, składał się z pięciu bastionów: Puckiego, Ostroroga, Świńskiego Łeba, Bielnika oraz Wiślanego. Na zachodzie powstał Szaniec Zachodni. Załoga twierdzy była chroniona przez dwie fosy wypełnione wodą oraz zwodzony most, a przed Szańcem Wschodnim znajdowały się raweliny. W 1623 roku na terenie twierdzy osiedliła się królewska flota wojenna. Wydarzenia z 28 listopada 1627 roku, kiedy to polskie okręty stoczyły bitwę pod Oliwą, w której zdobyły szwedzki okręt admiralski „Tigern”, są kluczowym momentem w historii twierdzy. Niestety, w nocy z 5 na 6 lipca 1628 roku szwedzkie statki zatopiły dwa polskie okręty: „Żółty Lew” oraz „Rycerz Święty Jerzy”.

1651–1806

W latach 1651–1652 na plaży pomiędzy bastionami Ostroróg i Świński Łeb zbudowano rawelin, a w 1654 roku przed północną częścią Szańca Wschodniego ukończono przedwał. Szaniec Zachodni został zburzony, a na jego miejscu wybudowano nowy, złożony z dwóch rawelinów, zabezpieczonych pordzawą palisadą. W trakcie najazdu szwedzkiego, armia Karola X Gustawa bezskutecznie oblegała twierdzę i mimo blokady Gdańska, nie zdołała zdobyć miasta. W 1708 roku likwidowano wały Szańca Wschodniego. W 1709 roku zniszczyło latarnię, a pożar z 1721 roku spalił ją całkowicie. Odbudowano ją, podnosząc o jedną kondygnację i dodając późnobarokowy hełm. W 1734 roku, podczas wojny o sukcesję polską, wojska rosyjskie oblegały Gdańsk i samą Twierdzę Wisłoujście. Miasto, które przyjęło kapitulację w lipcu, musiało w 1736 roku zwrócić twierdzę, po spłacie kontrybucji nałożonych na nie przez Rosjan. Rola latarni w twierdzy malała w miarę zmian u ujścia Wisły, która zaczęła wskazywać niebezpieczne wejście do portu z powodu mielizn. W związku z tym w 1758 roku postanowiono o wygaszeniu światła na szczycie wieży.

Po I rozbiorze Polski w 1772 roku, twierdza utraciła kontrolę nad ujściem Wisły na rzecz Królestwa Pruskiego, które zajęło tereny Nowego Portu z Szańcem Zachodnim oraz Westerplatte. Od 1793 roku, w czasie II rozbioru Polski, tereny te znalazły się w granicach Prus.

1807–1938

W 1807 roku miało miejsce oblężenie Gdańska przez wojska Napoleona Bonapartego. Choć twierdza nie została zdobyta, siły koalicji antyfrancuskiej zmusiły miasto do kapitulacji. Przez następne sześć lat obiekt funkcjonował w granicach Wolnego Miasta, a do 1813 roku, kiedy nastąpiło kolejne oblężenie Gdańska. Raz jeszcze twierdza odpierała ataki wojsk rosyjskich i tym razem także pozostawała niezdobyta, mimo iż walki toczyły się przez niemal rok. Ostatecznie francuski garnizon broniący miasta musiał się poddać, a razem z nimi zmuszono do zakończenia działań obronnych również załogę twierdzy. Zwrot twierdzy Prusom nastąpił na postanowienia kongresu wiedeńskiego (1814–1815).

Od lat 20. XIX wieku obiekt zaczął pełnić funkcję więzienia politycznego. Umieszczano w nim m.in. polskich działaczy, takich jak Walenty Stefański, Józef Chociszewski, Ignacy Danielewski, Symforian Tomicki oraz Aleksy Prusinowski. Lata 60. i 70. XIX wieku to czas budowy magazynów amunicji oraz prochowni. W wyniku nowoczesnych metod prowadzenia wojen, fortyfikacje murowane zaczęły tracić swoje znaczenie, co doprowadziło do ich zastąpienia systemem bunkrów. W czasie I wojny światowej, obiekt nie odgrywał już tak istotnej roli militarnej. W 1914 roku tereny Wisłoujścia włączono w granice administracyjne Gdańska, a po I wojnie światowej, w okresie Wolnego Miasta Gdańsk (1920–1939), miały one status peryferyjnej i zaniedbanej dzielnicy, z wykorzystaniem twierdzy jako osiedla mieszkalnego oraz bazy żeglarskiej.

1939–1989

W czasie II wojny światowej Niemcy przekształcili teren twierdzy w magazyny Kriegsmarine, koszary i szpital polowy. W marcu 1945 roku podczas szturmu na Gdańsk w wykonaniu wojsk radzieckich, obiekt uległ znacznym zniszczeniom. Działalność rabunkowa, która miała miejsce tuż po wojnie, a także skutki sztormów, pogłębiły zniszczenia opuszczonego obiektu, w szczególności kamieniczek oficerskich, koszar, murów i wieży. Do 1955 roku twierdza podlegała Zarządowi Portu Gdańskiego. Przekazano ją konserwatorom, a w 1959 roku wpisano do rejestru zabytków. W połowie lat 50. rozpoczęto prace restauracyjne, które obejmowały rekonstrukcję murów latarni do wysokości gzymsu, budowę żelbetonowych stropów oraz schodów. W latach 60. przewrócono zniszczone fragmenty obiektu, rozebrano grożące zawaleniem mury i pokryto dachy blachą. Wzmocniono stropy oraz sklepienia nad parterem i odbudowano koszary, a także rozebrano zniszczoną w czasie II wojny światowej trzecią kondygnację wieży.

W 1972 roku zwierzchnictwo nad twierdzą przejęła Miejski Ośrodek Turystyki i Sportu, a od 21 marca 1974 obiekt przeszedł pod opiekę Muzeum Historii Miasta Gdańska (obecnie Muzeum Gdańska). Niestety, przez brak funduszy nie udało się wykonać większych remontów ani udostępnić obiektu zwiedzającym do końca lat 80. W tym okresie przedsiębiorstwo Dagoma składowało na terenie twierdzy pulpy owocowe. W drugiej połowie lat 80. przeprowadzono remont dachów domków oficerskich i prace nad rekonstrukcją elementów kamieniarki okiennej oraz renowację elewacji.

Od 1990 roku

Na początku lat 90. zainaugurowano prace, mające na celu udostępnienie twierdzy dla turystów, co miało miejsce w 1992 roku. Renowacja została wsparta przez World Monuments Fund (Światowy Program Ochrony Zabytków) oraz Fundusz Norweski, przy częściowym sfinansowaniu przez miasto. Przemysłowe zakłady w pobliżu, w tym Przedsiębiorstwo Przemysłowo-Handlowe „Siarkopol” oraz Gdańskie Zakłady Nawozów Fosforowych „Fosfory”, miały destrukcyjny wpływ na stan przyrody Wisłoujścia i obiektu. Wymieniono okrycia dachowe oraz inne korodujące elementy. W tym czasie zrekonstruowano również stolarkę domów oficerskich, wyremontowano mury Wieńca oraz brukowaną nawierzchnię fortecy. Dodatkowo przeprowadzono modernizację instalacji elektrycznej i piorunochronnej oraz zagospodarowano tereny zielone wokół obiektu.

W 1999 roku obiekt znalazł się na 73. miejscu listy 100 najbardziej zagrożonych obiektów zabytkowych według Fundacji World Monuments Watch, co ułatwiło pozyskanie funduszy krajowych i zagranicznych. W latach 2010–2011 przeprowadzono kolejne prace budowlano-konserwatorskie, głównie z funduszy Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, na które przyznano środki w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego dla Województwa Pomorskiego w latach 2007–2013. Projekt, zatytułowany „Prace ratownicze Twierdzy w Wisłoujściu – Unikatowa Fortyfikacja w Skali Europejskiej” – etap II, obejmował restaurację bastionu Furta Wodna. W 2018 roku, decyzją prezydenta Andrzeja Dudy, obiekt uzyskał status pomnika historii. W 2020 roku rozpoczęto remont północnego muru oporowego oraz prace budowlano-konserwatorskie związane z Fortem Carré, obejmujące wieżę, wieńca i domków oficerskich, które mają wynieść łączną wartość 14,6 mln zł. Remontem objęto również zakup sprzętu na potrzeby nowej wystawy stałej, a prace mają zakończyć się w 2024 roku.

Obiekty twierdzy

Wieża-latarnia

Ta historyczna konstrukcja, znana jako wieża-latarnia, została wzniesiona w 1482 roku i stanowi najstarszą część twierdzy. Pełniła funkcję przewodnika dla statków kierujących się do gdańskiego portu aż do 1758 roku, kiedy zastąpiła ją Latarni Morską Gdańsk Nowy Port. Na początku składała się z dwóch kondygnacji, jednak w końcu XVI wieku przeszła znaczną rozbudowę, zyskując dodatkowe trzy piętra i zdobiony hełm w stylu renesansowym.

Na szczycie wieży palono ogień, co niestety spowodowało kilka pożarów latarni, w tym jeden w 1709 roku. Została odbudowana w 1721 roku, wówczas podwyższono ją o dodatkowe piętro, a do tego czasu zakończono także montaż barokowego hełmu. Po pożarze w 1889 roku, który zniszczył wieżowy hełm, jego odbudowa miała miejsce między 1891 a 1892 rokiem, i przybrał formę stożka pokrytego łupkiem. W wyniku działań II wojny światowej wieża została całkowicie zniszczona, ocalał jedynie fragment ściany, który oparł się sztormowi w 1953 roku.

Zrekonstruowana w latach 60. XX wieku, wieża zyskała nową klatkę schodową, zamieniając dawną drewnianą konstrukcję na nowoczesny betonowy projekt. Na samym szczycie usytuowano taras widokowy, z którego rozpościera się niezwykły widok na Gdańsk oraz Zatokę Gdańską. Wnętrze obiektu mieści obecnie wystawę, która przybliża historię i zmiany w twierdzy na przestrzeni wieków.

Fort Carré

Fort Carré to murowany obiekt, którego budowa trwała od 1586 do 1608 roku. Jego plan architektoniczny zbliżony jest do kwadratu i wyposażony w cztery bastiony umieszczone w narożnikach, znane jako: Artyleryjski, Ostroróg, Południowo-Wschodni oraz Furta Wodna. Bastiony połączone są od północy i południa chodnikami zwanymi fosbrejami, które biegną wzdłuż murów obronnych o imponującej grubości średnio 5,5 m.

Jedynym wejściem do fortu jest strona wschodnia, w której w obrębie muru znajduje się ukośny tunel zwany poterną. Na portalu widoczne są dwie istotne daty: „1602” zewnętrznie oraz „1596” od strony dziedzińca. Turyści mogą zwiedzać dwa bastiony: Artyleryjski, który był głównym punktem skupu broni i amunicji, oraz Furtę Wodną. W Bastionie Artyleryjskim przez lata przechowywano proch strzelniczy oraz narzędzia niezbędne do jego produkcji.

Furta Wodna to największa kazamata w tym obiekcie. Z jednej strony Wisły zachowało się w jej ścianach dawne wyjście do nabrzeża, gdzie mogły cumować mniejsze statki, co tłumaczy nazwę tego bastionu. Na terenie fortu powstały także dodatkowe pomieszczenia, takie jak koszary, niektóre kamieniczki oraz inne budynki gospodarcze. Kwatery oficerskie, czyli zrekonstruowana seria dwukondygnacyjnych domów, przypominają klasyczne mieszczan arsenały. Mimo licznych modyfikacji wewnątrz fortu przetrwało w dobrym stanie lico Wieńca, w tym otwory strzelnicze z dawnych działobitni.

W fortecy działały także różne obiekty, w tym kantyna, piekarnie, oraz kuźnia. Na terenie mogły funkcjonować laboratoria prochowe nazywane Apteką, małe szpitale oraz sklepy sprzedające podstawowe artykuły dla żołnierzy. Dwa bastiony, Ostroróg i Południowo-Wschodni, są obecnie niedostępne do zwiedzania. W wnętrzu ostrorogiego bastionu zachowało się pomieszczenie dawnego aresztu, podczas gdy bastion Południowo-Wschodni jest szczególnym siedliskiem nietoperzy, włączonych do sieci Natura 2000.

Dom Komendanta

Wzniesiony prawdopodobnie w połowie XVII wieku, Dom Komendanta był siedzibą dowódcy załogi, mianowanego przez Radę Miasta. To miejsce również gościło znamienitych gości, jak król Zygmunt III Waza. Wejście do budynku zdobi kamienny portal opracowany z herbem Gdańska, a także taras z elegancką balustradą. Wewnątrz można podziwiać oryginalny kominek z XVIII wieku, wykończony dekoracjami stiukowymi oraz słabo zachowanymi polichromiami.

Odbudowany Dom Komendanta oferuje wystawę skupiającą się na życiu codziennym jego mieszkańców, w tym żołnierzy, ich rodzin, kapelana, nauczyciela, sanitariusza, rybaków oraz rzemieślników. Prezentowane eksponaty obejmują broń, pociski, elementy mundurów, jak i różnorodne przedmioty codziennego użytku, w tym ozdoby, biżuterię, przybory do szycia, dekoracyjne okucia książek, naczynia kuchenne oraz kielichy.

Atrakcje

Twierdza Wisłoujście jest wspaniałą atrakcją turystyczną dostępną do zwiedzania w sezonie letnim, trwającym od maja do września. W tym okresie zwiedzający mogą korzystać z różnorodnych wystaw, które przybliżają bogatą historię tego zabytku oraz życie jego dawnych mieszkańców.

Muzeum Gdańska ma w swojej ofercie cykliczne wydarzenia, które są niezwykle atrakcyjne dla turystów. Wśród atrakcji można znaleźć prezentacje grup rekonstrukcji historycznych, które przyciągają uwagę nie tylko dorosłych, ale i dzieci. W letnim czasie odwiedzający mają okazję spotkać m.in. średniowiecznych rycerzy, gdańskich kaprów oraz żołnierzy z różnych epok historycznych, w tym z czasów napoleońskich oraz pierwszej wojny światowej.

Jednym z najważniejszych wydarzeń organizowanych w tym miejscu jest inscenizacja bitwy z 1628 roku, znana jako „Wisłoujście 1628”. Warto nadmienić, że ta bitwa zakończyła się zatopieniem polskich okrętów „Żółty Lew” oraz „Rycerz Święty Jerzy” przez Szwedów. To wydarzenie cieszy się ogromnym zainteresowaniem wśród widzów oraz uznaniem wśród specjalistów.

Kolejną popularną atrakcją jest „Bitwa Morska Twierdzy Wisłoujście”, która odbywa się na Wiśle. Tysiące osób przybywa, aby podziwiać galeony walczące w spektakularnych potyczkach. W trakcie widowisk rozbrzmiewają huk armat, a w walkach biorą udział rekonstruktorzy z wielu krajów. W edycji 2016 roku w programie wykorzystano także nowoczesne technologie, takie jak lasery, pirotechnika oraz video mapping, co dodatkowo wzbogaciło przeżycia widzów.

Oprócz bitew, na terenie twierdzy organizowane są również warsztaty dawnego rzemiosła, dzięki czemu uczestnicy mogą poznać tradycyjne techniki i umiejętności. W twierdzy znajduje się również ognisko przeznaczone dla rodzin oraz strefa relaksu, a dla miłośników aktywnego wypoczynku oferowana jest możliwość pływania kajakiem po malowniczej okolicy.

Nietoperze

Twierdza Wisłoujście stanowi jedno z kluczowych miejsc zimowania nietoperzy w województwie pomorskim. W roku 2005 zarejestrowano tutaj aż 313 osobników tych chronionych gatunków. Wśród najczęściej występujących na tym terenie nietoperzy przeważa nocek Natterera, natomiast do licznych należą także nocek rudy oraz nocek łydkowłosy. Ostatni z wymienionych gatunków jest traktowany jako zagrożony wyginięciem w Polsce.

Dodatkowo, nocek łydkowłosy figuruje w Załączniku II unijnej dyrektywy o siedliskach, co przyczyniło się do nadania Twierdzy statusu obszaru Natura 2000. Na terenie twierdzy odnotowano także hibernujące osobniki innych gatunków, do których należy: nocek duży, nocek wąsatek, mroczek późny, karlik większy oraz gacek brunatny.

A co więcej, wiosną 2003 roku odkryto tu jedną samicę nocka Brandta, co stanowiło po raz pierwszy potwierdzone wystąpienie tego gatunku we wschodniej części Pobrzeża Południowobałtyckiego.

---

Oceń: Twierdza Wisłoujście

---