Ratusz Głównego Miasta w Gdańsku

---

Położenie

Ratusz Głównego Miasta w Gdańsku ulokowany jest przy ulicy Długiej, w obrębie Drogi Królewskiej. Ten imponujący obiekt znajduje się w zestawieniu innych budynków, pomiędzy ulicami: Długą, Kramarską oraz Piwną i Kaletniczą, na rogu dwóch pierwszych. Jest to drugi pod względem wysokości obiekt w Głównym Mieście, tuż po bazylice konkatedralnej Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, co czyni go jednocześnie najbardziej reprezentatywnym budynkiem w tej części gdańskiego Śródmieścia.

Historia

Geneza

Ratusz w Gdańsku ma swoje początki sięgające 1298 roku, kiedy to na mocy przywileju nadanego przez króla Władysława Łokietka wzniesiono kantora, który początkowo spełniał funkcje sądownicze. Ten pierwotny budynek przetrwał aż do 1336 roku, kiedy to powstała nowa siedziba rajców miejskich. Niestety, okazała się ona za mała, co skłoniło niektóre instytucje miejskie do przenosin w inne miejsca.

Budowa i pierwsze rozbudowy

Najstarsze elementy obecnego ratusza datuje się na lata 1327–1336. Jego stosunkowo małe wymiary szybko ujawniły potrzebę rozbudowy, która rozpoczęła się kilkanaście lat później. W XIV wieku miały miejsce istotne zmiany w Głównym Mieście, a w 1346 roku nastąpiła zmiana ustroju miejskiego z lubeckiego na chełmiński, co wiązało się z rozdzieleniem kompetencji pomiędzy radą miejską a ławą miejską. W wyniku tych reform powstały potrzeby na dodatkowe, niezależne sale służące tym instytucjom. W 1357 roku istniał tymczasowy ratusz na miejscu dzisiejszego budynku.

Pierwsza większa rozbudowa ratusza rozpoczęła się w 1378 roku, w okresie nadania Gdańskowi pełnych praw chełmińskich. Projekt przebudowy prowadzony przez Henryka Ungerdina zakończył się w 1382 roku, przynosząc nowe pomieszczenia dla miejskiej wagi oraz salę sądową, obecnie znaną jako Sala Czerwona. W tym okresie zlikwidowano również strop między parterem a pierwszym piętrem, co pozwoliło na uzyskanie ogromnej sali rady miejskiej, dziś znanej jako Sala Biała. Z tego dnia do dziś zachował się obrys frontu ratusza od ul. Długiej. Siedziba miejska musiała jednak zostać zachowana w dość skromnych ramach, do czasu usunięcia Zakonu Krzyżackiego z miasta.

W latach 1454–1457, z inicjatywy przybycia króla Kazimierza Jagiellończyka, ratusz przeszedł kolejną rozbudowę. Hans Kreczmar zajął się nadbudową poddasza oraz wymianą frontowej elewacji. Następnie, w latach 1486–1488, zrealizowano projekt wieży ratuszowej, którym kierował Henryk Hetzel. Budowa zakończyła się w 1492 roku, kiedy to Michał Enkinger dodał do wieży wysoki hełm, który spłonął zaledwie dwa lata później. W 1504 roku odwiedził ratusz Aleksander Jagiellończyk.

Ogólny rozwój miasta oraz rozszerzenie kompetencji samorządu, które w 1526 roku wprowadził król Zygmunt I Stary, przyczyniły się do dalszej potrzeby rozbudowy ratusza. W jego murach urzędowali burmistrzowie, obradowała rada miasta oraz odbywały się sesje sądowe. W okolicach 1537 roku rozpoczęto budowę dwukondygnacyjnej oficyny, która zachowała dzisiejszy kształt ratusza.

Pożar i odbudowa

Na 3 października 1556 roku przypadają tragiczne wydarzenia, gdy w ratuszu wybuchł groźny pożar, spowodowany zaprószeniem ognia z kominka. Pożar uszkodził jego strukturę budowlaną oraz zniszczył wnętrze sali sądowej. Proces usuwania skutków pożaru trwał przez sześć lat, co otworzyło drogę do renowacji gmachu w stylu renesansowym. W okresie odbudowy rada miejska musiała przenieść się do ocalałych pomieszczeń oraz tymczasowych budynków w obrębie dziedzińca. W latach 1559–1560 na wieży wykonano nowy hełm, a także nową elewację. W dniu 23 września 1561 roku na szczycie wieży ustawiono pozłacany posąg króla Zygmunta II Augusta, co poprzedziło pierwszy koncert nowo zamontowanego carillonu liczącego 14 dzwonów.

Gdańscy mieszczaństwo, zamożne z handlu, zaczęło dążyć do nadania ratuszowi odpowiedniego splendoru, zatrudniając w końcu XVI oraz na początku XVII wieku najwybitniejszych artystów. Takimi mistrzami sztuki byli Izaak van den Blocke, Hans Vredeman de Vries, Willem van der Meer, Anton Möller i Szymon Herle. Prace te nadzorował Antoni van Obberghen, budowniczy miejski. Mury budowli zostały podwyższone, a stare gotyckie okna wymienione na nową renesansową dekorację. Wnętrza przekształcono zgodnie z wzorcami weneckimi, co można zauważyć w wystroju Sali Czerwonej, której zdobnictwo przywodzi na myśl Pałac Dożów w Wenecji.

Najważniejsze pomieszczenia ratusza, znajdujące się na pierwszym piętrze, to Wielka Sala Rady oraz Wielka Sala Wety, znana od XIX wieku jako Sala Biała. W drugiej połowie XVI wieku oficynę ratusza rozbudowano o dwa dodatkowe skrzydła, północne i wschodnie, co stworzyło prostokątny dziedziniec.

W 1635 roku Jakub Hoffmann zaprezentował miedziorytową panoramę Gdańska, stwierdzając, że „kunsztowny zegar na wieży ratusza Prawego Miasta jest, który na każdą godzinę w cymbały graje”.

Panowanie pruskie i Wolne Miasto Gdańsk

Po II rozbiorze Polski Gdańsk został zajęty przez Prusy, co znacząco wpłynęło na ustrój miasta i na funkcje ratusza. W dawnych pomieszczeniach Kasy Miejskiej powstał gabinet burmistrza, gdyż miasto zubożało, a magistrat zmniejszył zakres swoich obowiązków. Administracja terytorialna przeniosła się do ratusza.

Remont ratusza w latach 1823–1824 przywrócił dawny blask, usuwając stare tynki z malowidłami na rzecz nowych. W 1846 roku dobudowano czwartą kondygnację, a około 1910 roku przeprowadzono drobne remonty.

W międzywojniu wprowadzono centralne ogrzewanie, a komin został przeniesiony na stronę dziedzińca, wzdłuż południowej ściany budynku.

II wojna światowa i odbudowa

Podczas II wojny światowej Gdańsk wielokrotnie pełnił rolę ofiary bombardowań ze strony alianckiej, jednak Główne Miasto, jakim jest ratusz, prawie całkowicie uszło zniszczeniu. W wyniku wojen z Gdańska ewakuowano wnętrza cennych zabytków. Część mebli i obrazów przetransportowano do pomorskich wiosek, gdzie niestety zniszczyły się w trudnych warunkach. W marcu 1945, podczas ofensywy Armii Czerwonej, główna wieża została poważnie uszkodzona, a mury zdewastowane przez bombardowania. Pierwsze oceny wskazywały na konieczność rozbiórki budynku z powodu jego stanu, ale zdołano go uratować.

W maju 1945 roku Armia Czerwona przekazała miasto polskiej administracji, a w czerwcu zabytkowe przedmioty wróciły do Gdańska. Z powodu zniszczeń wszystkie cenne obiekty zostały początkowo składowane w Oliwie. Prace nad odbudową ratusza rozpoczęły się w 1946 roku i zaliczają się do wybitnych osiągnięć w zakresie konserwacji w Polsce po II wojnie światowej. Architekci przy ich przeprowadzaniu inspirowali się zarysem ratusza widocznym na obrazie „Grosz Czynszowy” autorstwa Antona Möllera.

W październiku 1952 roku wnętrza ratusza przekazano Muzeum Pomorskiemu w Gdańsku. Po wielu skomplikowanych pracach murarsko-konserwatorskich, w dniu 2 kwietnia 1970 roku, odbudowany ratusz stał się siedzibą Muzeum Historii Miasta Gdańska, które w 2000 roku zyskało nową nazwę – Muzeum Historyczne Miasta Gdańska. Odbudowa zbiegała się z obchodami 25-lecia wyzwolenia Gdańska. Do ratusza powróciły ocalałe obrazy i meble, które przetrwały wojnę, a po jej zakończeniu zostały zdeponowane w Muzeum Pomorskim.

W 2000 roku na wieży zamontowano nowy carillon, składający się z 37 dzwonów, wykonany przez holenderską ludwisarnię Koninklijke Eijsbouts w Asten. W 2018 roku zakończyła się renowacja XVIII-wiecznych przedproży ratusza, której autorem był gdański rzeźbiarz Daniel Eggert. W ramach tych prac wzmocniono fundamenty, przystosowano do nowoczesnych standardów i usunięto widoczne ubytki w zabytkowej substancji. Całkowity koszt renowacji wyniósł ponad 200 tys. złotych.

W 2019 roku przeprowadzono remont „Wielkiego Krzysztofa”, niewielkiego pomieszczenia, które służyło jako archiwum miejskie do początku XX wieku. Podczas konserwacji odrestaurowano malowidła z 1583 roku, odnoszące się do związku Gdańska oraz Pomorza z Rzecząpospolitą. Renowacja dębowych drzwi prowadzących z Wielkiej Sali Wety do archiwum, starających się o status najstarszych w mieście, rozpoczęła się w 2021 roku. Prawdopodobnie pochodzą one z lat 80. XIV wieku.

Architektura

Wnętrza

W ratuszu Głównego Miasta w Gdańsku znajduje się wiele interesujących pomieszczeń, które odzwierciedlają zarówno historyczne jak i architektoniczne znaczenie tego miejsca.

Komora palowa

Najstarsza część budynku, znana jako komora palowa, odgrywała niegdyś kluczową rolę jako sala kupiecka, w której pobierano lokalne podatki. Z dawnego wyposażenia tej przestrzeni niemal nic nie przetrwało do czasów współczesnych, z wyjątkiem fragmentu stropu. Ostatnie badania ujawniły jednak fresk z pierwszej połowy XV wieku, przedstawiający ukrzyżowanego Chrystusa, co sugeruje, że mogła tutaj znajdować się kaplica. Ponadto, analizy stropu wykazały, że drewno wykorzystane do jego budowy pochodzi z zimowych prac, ścięte w latach 1378/1379.

Sień

Warszawskie sienie wyglądają imponująco, z bogatymi zdobieniami i schodami, które nadają im prestiżowy charakter. Niestety, duża część tego wnętrza została przekreślona w XIX wieku, a w czasie II wojny światowej pożar strawił większość oryginalnych elementów. Po wojnie, galerie i schody zostały starannie odtworzone na podstawie przetrwałych fragmentów oraz zdjęć z przeszłości, co umożliwiło przywrócenie ich dawnej chwały.

Sala biała

Sala biała wyróżnia się jako najbardziej prestiżowe pomieszczenie ratusza. Tam miały miejsce ważne wydarzenia, w tym sądy, audiencje królewskie oraz ceremonie nadawania obywatelstwa. To właśnie w tej przestrzeni podpisywano kluczowe międzynarodowe traktaty i umowy. Wewnątrz sali można podziwiać portrety polskich monarchów oraz wspaniały marmurowy kominek. Dawniej znajdowały się tu także obrazy przedstawiące sceny z historycznych bitew, które niestety zostały utracone przez pruskie władze. W trakcie odbudowy po wojnie usunięto późniejsze zdobienia, przywracając wcześniejszy styl.

Sala czerwona

Pomimo, że sala czerwona nie cieszyła się takim prestiżem jak sala biała, jej znaczenie w historii ratusza było równie istotne. Jako przestrzeń obradowania Rady Miejskiej, sala przetrwała okres destrukcji oraz zagubienia wnętrza, które miało miejsce w latach 1942-1943. Po wojnie, meble i obrazy zostały odzyskane i tymczasowo przechowane w Muzeum Pomorskim. W 1970 roku przywrócono je do sali, której ściany zdobią malowidła niderlandzkiego artysty, przedstawiające cnoty obywatelskie. Sufit zyskał niezwykłą dekorację w 1608 roku, a dzieło „Apoteoza Gdańska” autorstwa Szymona Herle oraz Izaaka van den Blocke dopełnia jego piękno.

Konstrukcja i elewacja

Ratusz Głównego Miasta przechodził liczne przemiany, co sprawia, że jego styl architektoniczny oddaje charakter dominujących tendencji na przestrzeni lat. Główna konstrukcja składa się z trzech kondygnacji, z dodatkowym poddaszem. Zwieńczeniem budynku jest wieża zegarowa, która stanowi charakterystyczny element widoku ratusza, zwieńczona hełmem, w którym mieści się carillon.

Zegary

Oprócz zegara znajdującego się w wieży, ratusz posiada również znacznie starszy zegar słoneczny, który został umieszczony na narożniku budynku przy zbiegu ulic Długiej oraz Kramarskiej w XVI wieku. Pod zegarem widnieje łacińska sentencja „Cieniem są dni nasze”, co dodaje przesłania głębi.

Hełm

Ważnym elementem wieży jest jego hełm, którego twórcą jest Dirk Daniels z Zelandii. Na hełmie umieszczono także posąg króla Zygmunta Augusta, co podkreśla znaczenie historyczne tego miejsca.

Legenda

Na ścianie ratusza, tuż nad malowniczym portalem, z dumą znajduje się herb Gdańska, aczkolwiek z niewielką pomyłką. Zauważalne są dwa lwy, które majestatycznie podtrzymują tarczę herbową. Interesującym szczegółem jest fakt, że głowa jednego z tych dostojnych zwierząt jest zwrócona w stronę Bramy Złotej. Zgodnie z miejską legendą, ten lew z pewnością pilnie obserwował drogę, z której oczekiwano przybycia polskiego monarchy.

---

Oceń: Ratusz Głównego Miasta w Gdańsku

---