Zaśnięcie Najświętszej Marii Panny (Ostatnia modlitwa Marii)

---

Wygląd

Rzeźba ta stanowi wielofiguralną kompozycję, która została stworzona z kilku fragmentów drewna, starannie połączonych w jedną, harmonijną całość. W dziele tym zauważalny jest wyraźny podział elementów w trzy różne plany, co sprzyja czytelności całej kompozycji. Najniższy poziom, będący pierwszym planem, skupia uwagę na Marii, która omdlewa i jest wspierana przez św. Jana Ewangelistę.

Maria przedstawiona jest w pozie klęczącej, w geście modlitewnym, a jej postać ukazana jest w profilu. Z kolei figura św. Jana jest ujęta en trois quarts. Obydwoje ukazani są w młodzieńczej postaci, co dodaje ich wyrazom subtelności. Maria posiada delikatną twarz, jej oczy są niemal całkowicie zamknięte, a długie, sięgające ramion włosy są starannie ujęte w opaskę. Dodatkowo, ma na sobie długą suknię z szerokim dekoltem i wąskimi rękawami.

Na dalszych planach znajdują się apostołowie, których szaty również cechują się dynamicznym, diagonalnym układem draperii. Warto zauważyć, że odzienia apostołów w tle zostały wyrzeźbione w sposób płaszczyznowy, co podkreśla ich zróżnicowaną formę. Każdy z uczniów Chrystusa został odmiennie opracowany przez artystę, co manifestuje się w indywidualnych cechach fizjonomicznych, takich jak rysy twarzy czy fryzury.

Pomimo tego, identyfikacja wszystkich apostołów wciąż budzi wątpliwości. Poznaliśmy tylko kilku z nich – oprócz św. Jana, można zauważyć także św. Piotra, który dostrzegalny jest na drugim planie, po lewej stronie widza. Realizm i indywidualizm tych postaci kontrastują z jednolitym, stylizowanym podejściem do anatomii i sylwetek, które są wyraźnie smukłe. Postacie są silnie wertykalizowane, a ich ramiona wąskie; ręce umieszczono blisko korpusu ciała.

Aby zwiększyć dynamikę całej sceny, artysta zróżnicował pozy postaci. Frontalne ustawienie siedmiu apostołów, którzy tworzą najdalszy plan, wyraźnie kontrastuje z ruchliwymi pozycjami Marii i św. Jana, jak również dwóch apostołów, którzy flankują ich w ujęciu profilowym. Warto też zwrócić uwagę na łoże, które pełni funkcję „przegrody”, oddzielającej plan najbliższy od najdalszego, nadając temu dziełu głębię i złożoność.

Analiza

„Gdańskie Zaśnięcie Marii to jeden z najwcześniejszych przykładów nowatorskiego podejścia do przedstawiania śmierci Matki Boskiej, które pojawiło się w okresie gotyku. Nowy typ ikonograficzny zastąpił wcześniej znany w sztuce bizantyńskiej i romańskiej styl koimesis. Tematyka Ostatniej Modlitwy Marii zyskała popularność w malarstwie miniaturowym, szczególnie w Królestwie Czeskim oraz w pobliskich regionach artystycznych, jak Śląsk, Małopolska, Węgry i południowe kraje Rzeszy. Warto zaznaczyć, że dzieło z Gdańska uchodzi za pierwszy zachowany przykład rzeźby w tym stylu ikonograficznym, który zyskiwał na znaczeniu w plastyce trójwymiarowej XV wieku, jak to ma miejsce w ołtarzu Wita Stwosza w kościele Mariackim w Krakowie.

Apostołowie, którzy znajdują się w dalszym planie, mają nieco podniesione głowy, co może sugerować ich związek z nieobecnym na dziele Chrystusem. Co do pierwotnego przeznaczenia tego dzieła, nie ma pewności, jednakże badacze dostrzegają w nim cechy charakterystyczne dla zestawów ołtarzowych. Zgromadzony zestaw postaci oraz izokefaliczny układ głów osób w najdalszym planie są kluczowymi argumentami podpierającymi to założenie. Mimo to, nie wiadomo nic konkretnego na temat początkowego umiejscowienia rzeźby w liturgicznej przestrzeni czy jej lokalizacji.

Jedna z hipotez sugeruje, że Ostatnia Modlitwa Marii mogła być częścią retabulum ołtarza kaplicy zamku krzyżackiego, usuniętej w czasie wojny trzynastoletniej przez mieszkańców Gdańska. Z tego miejsca niektóre elementy dekoracji zostały przeniesione do innych lokalizacji w Gdańsku. Być może zleceniodawcami tego dzieła byli przedstawiciele zakonu Najświętszej Marii Panny, którzy otaczali Marię najwyższym kultem, łącznie z jej Zaśnięciem, Wniebowzięciem oraz Koronacją. Ten ostatni temat miał służyć do promocji władzy zakonu w Prusach Zakonnych. Przeniesienie rzeźby ma swoje korzenie w gotyckiej praktyce umieszczania wątków maryjnych w portalach katedr i kościołów.

Wizja Zaśnięcia Marii odzwierciedla także koncepcję dobrej śmierci. Wczesne znaczenie, które można było określić jako „feudalne” i „krzyżackie”, zostało przekształcone w nowe treści, które z pewnością wypływały z inicjatywy miejskiego środowiska. Potwierdza to nieczytelna obecnie inskrypcja na nadprożu portalu, która brzmi: Ero Mors tua, o mors morsus tuus ero inferne. Odnosi się ona do starotestamentowej księgi Ozeasza (Oz. 13, 14) i podkreśla, że śmierć Marii nie jest karą za grzech, lecz aktem zbawienia, ponieważ Maria umarła bez grzechu. Ukazanie tej sceny w tympanonie miało na celu stworzenie wizerunku Marii jako wzoru do naśladowania i dawanie nadziei na zbawienie każdemu chrześcijanina.

Dzieło zawiera również wątek maryjny, co mogło przyczynić się do jego zachowania przez ewangelików, którzy od 1577 roku korzystali z gdańskiej fary. Po roku 1927, kiedy Zaśnięcie Marii zostało ostatecznie przetransportowane do Muzeum Miejskiego, wykonano kopię oryginalnego dzieła z sztucznego kamienia w miejscu pierwotnej rzeźby.

Badania dotyczące stylu, znaczenia oraz umiejscowienia tego dzieła w kontekście europejskiego gotyku przyniosły różne wyniki. Wcześniejsze analizy łączyły je z plastyką parlerowską XIV wieku, tradycjami sztuki z południowych krajów Rzeszy, a także z twórczością Jana van Mattena oraz Mistrza Ukrzyżowania z Elbląga. Nowoczesne badania skojarzyły gdańskie Zaśnięcie z kamienną rzeźbą z ostatniej ćwierci XIV wieku w Ratyzbonie (nawiasem mówiąc, Zaśnięcie NMP w portalu katedry) oraz z artystami działającymi w opactwie Maulbronn w Szwabii. Dzieło gdańskie jest zatem powiązane z warsztatem rzeźbiarskim, który działał na Warmii i Sambii.

---

Oceń: Zaśnięcie Najświętszej Marii Panny (Ostatnia modlitwa Marii)

---