Jan Dantyszek

---

Życiorys

Jan Dantyszek urodził się 1 listopada 1485 roku w Gdańsku, jako najstarszy z wielu dzieci Jana oraz Katarzyny z rodziny Schultzów. To właśnie z jego rodzinnego miasta wywodzi się herb (łac. Dantiscus – Dantyszek), a jego przodkowie mieli zdaniem własnym – obecnie już wątpliwym – szlacheckie korzenie. Rodzina Dantyszka była osiadła w Prusach od dłuższego czasu, a dziadek Jana stracił wcześniej posiadłości, zmuszony do zarabiania na życie jako powroźnik, co zaowocowało przydomkiem „Flachsbinder” lub „Linodesmon”. Jego ojciec, piwowar i kupiec, osiągnął znaczny zysk, co umożliwiło Janowi dalsze kształcenie.

Po zakończeniu nauki w szkole parafialnej w Grudziądzu, w 1499 roku przystąpił do studiów na uniwersytecie krakowskim, jednak szybko zrezygnował, kierując swoje kroki na dwór króla Jana Olbrachta jako pomocnik pisarza. W 1501 roku rozpoczął współpracę z kanclerzem Janem Łaskim, biorąc udział w wyprawach przeciw Wołochom oraz Tatarom w 1502 roku. W następnym roku powrócił na dwór Aleksandra Jagiellończyka, przejmując funkcję pisarza królewskiego. Ciekawostką jest to, że Jan był członkiem „towarzystwa ożralców i opilców”.

W latach 1504–1505 Dantyszek reprezentował królewski dwór na zjazdach stanów Prus Królewskich, a później podjął długą podróż po Europie i Azji Mniejszej, która początkowo miała na celu odbycie studiów. W trakcie tej wyprawy odwiedził Włochy, Ziemię Świętą oraz Francję, co pozwoliło mu na podniesienie swoich umiejętności językowych oraz ogłady. Po powrocie do Prus pracował na rzecz Zygmunta Starego aż do 1513 roku, ciesząc się zaufaniem monarchy. Jego kariera dyplomatyczna ściśle wiązała się z polityką Zygmunta, która zakładała zwiększenie kontroli nad Prusami i ograniczenie wpływów Gdańska.

W 1515 roku Dantyszek miał zaszczyt uczestniczyć jako członek orszaku królewskiego w zjeździe wiedeńskim, gdzie spotkał trzech władców – Zygmunta I Starego, Władysława II Jagiellończyka i Maksymiliana I Habsburga. Jego obecność na tym ważnym wydarzeniu potwierdziła jego rosnący autorytet w dyplomacji. Po zakończeniu zjazdu Dantyszek przez dwa lata pozostawał w roli posła na dworze cesarskim, równocześnie posyłając delegacje do Republiki Weneckiej oraz Hiszpanii, gdzie w 1518 roku reprezentował polskiego króla.

W latach 1518–1519 Zygmunt I, korzystając z jego wiedzy i umiejętności, zlecił Dantyszkowi negocjacje związane z majątkiem zmarłej Joanny IV, co miało swoje konsekwencje w sprawach dziedziczenia. Po tych zawirowaniach, mógł jeszcze aktywnie uczestniczyć w ostatniej wojnie polsko-krzyżackiej. W latach 1522–1523 Jan wyruszył w wielką misję dyplomatyczną po Europie, gdzie odwiedził m.in. króla Anglii Henryka VIII oraz cesarza, by przedyskutować zobowiązania wynikające z II pokoju toruńskiego. Na zagranicznych dworach miał również okazję spotkać się z Marcinem Lutrem oraz Filipem Melanchtonem.

W 1524 roku podjął udaną misję dyplomatyczną, zabezpieczając dla królowej Bony księstwo Bari po zmarłej Izabelli Aragońskiej, a wkrótce potem powrócił na dwór Karola V, gdzie został pierwszym stałym ambasadorem Polski. Działał na tym stanowisku przez siedem lat, odnosząc sukcesy w obronie polskich interesów, a także w sprawach związanych z odzyskaniem spadku po Izabelli. Dantyszek wyróżniał się efektywnością, znakomitym przyswojeniem zasad wymiany dyplomatycznej oraz umiejętnością zdobywania informacji. Był pionierem w stosowaniu szyfrów w korespondencji politycznej. Z ambicji postanowił wrócić do Polski w 1532 roku.

Po powrocie do kraju przyjął obowiązki duszpasterskie, z zaangażowaniem walcząc z protestantyzmem, jednocześnie będąc zwolennikiem reform katolickich według idei Erazma z Rotterdamu. Pełnił funkcję proboszcza gdańskiej parafii oraz biskupa chełmińskiego począwszy od 1530 roku, a w 1537 roku objął biskupstwo warmińskie. Do dyplomacji wracał jedynie okazjonalnie, reprezentując Polskę w sprawach dotyczących małżeństwa Zygmunta Augusta z arcyksiężną Elżbietą w Wrocławiu.

Jako biskup prowadził zawziętą działalność kulturalną, wspierając młodzież w ich zagranicznych studiach oraz będąc mecenasem sztuki. Był humanistą z szerokimi kontaktem na arenie europejskiej, korespondował z Erazmem z Rotterdamu oraz Georgiusem Sabinusem. W Wittenberdze spotkał się z Marcinem Lutrem i zaprzyjaźnił z Hernánem Cortésem. Otrzymał laur poetycki od cesarza Maksymiliana I. Jego dziełem, które zdobyło szerokie uznanie, jest metafizyczny utwór „Nagrobek sobie samemu”. Przyznano mu również tytuł doktora obojga praw oraz hiszpańskie szlachectwo z rąk cesarskich.

Dantyszek zmarł 27 października 1548 roku w Lidzbarku Warmińskim, a jego miejsce spoczynku znajduje się we Fromborku. Jego wnuk Hieronim Gracjan również wpisał się w historię. Postać Jana Dantyszka upamiętniona jest w nazwach ulic w Gdańsku-Aniołkach, Gdyni-Leszczynkach, a także w Warszawie-Ochocie (Kolonia Staszica), Lidzbarku Warmińskim, Krakowie-Mistrzejowicach, Pruszczu Gdańskim, Zielonej Górze, Wąbrzeźnie oraz w związku z tramwajem Pesa Swing 120NaG SWING Gdańskich Autobusów i Tramwajów o numerze bocznym 1024, czy dzwonem dis4 carillonu Ratusza Głównego Miasta w Gdańsku.

Twórczość

Ważniejsze utwory

Jan Dantyszek, wybitny polski poeta i humanista, pozostawił po sobie znaczący dorobek literacki, który wciąż jest badany i publikowany. Wśród jego najważniejszych dzieł należy wymienić:

• „De virtutis et fortunate differentia somnium”, Kraków 1510, wydane w drukarni J. Hallera,
• „Epithalamium in nuptiis… Sigismundi… ac Barbarae”, Kraków 1512, również z drukarni J. Hallera, znane z przedruku w Acta Tomiciana, t. 2, 1852, s. 30-38; w polskim przekładzie autorstwa J. Harhala, przedruku M. Plezia: „Najstarsza poezja polsko-łacińska (do połowy XVI wieku)”, Wrocław 1952, Biblioteka Narodowa seria I, poz. 141,
• „In laudem Pauli Crosnensis Rutheni”, wydane w dziele „Epithalamion… Sigismundi regis Poloniae nobilissimaeque Barbarae”, Kraków 1512,
• „Carmen extemporarium de victoria insigni ex Moschis”, Kraków 1514, wydane w drukarni F. Unglera,
• „De profectione Sigismundi I in Hungariam”, z diariusza R. Bartolina z Perugii pt. „Odeporicon id est itinerarium…”, Wiedeń 1515, a później Kraków 1516, drukarnia F. Ungler,
• „Elegia amatoria” (znana również jako „elegia Ad Grinaeam”), powstała w 1517 i wydana w Krakowie w 1518, też w drukarni J. Hallera; polski przekład: L. Siemieński w „Czasie. Dodatku Miesięcznym”, 1857, t. 7, s. 721-725,
• „Ad Magnificum Dominum Sigismundum de Erberstain… soteria”, Kraków 1518, drukarnia J. Haller,
• „Epithalamium reginae Bonae”, powstałe przypuszczalnie w 1518, zachowane w rękopisie Biblioteki Czartoryskich, nr 33, s. 407-426,
• „Nostrorum temporum calamitatibus silva”, Bononia 1530, wydane przez J. B. Phaeliusa (osiągalne również w późniejszych edycjach: Kraków 1530, Kolonia 1530, Antwerpia 1530), wyd. Z. Celichowski, Poznań 1902,
• „Victoria Sereniss. Poloniae Regis contra voyevodam Muldaviae… 22 Augusti parta 1531”, Lowanium 1531, później przedruki w zbiorach z przekładem francuskim w Paryżu 1531,
• „In eandem paraphrasim epigramma”, wydane w „Psalmorum omnium… paraphrastica interpretatio”, Kraków 1532, drukarnia F. Ungler,
• „Jonas propheta de interitu civitatis Gedanensis”, powstałe w 1535; wydanie według F. Hiplera z 1538, wznowione pod tytułem „Praedictio ruinae Gedanei”, dodatku do „Tomasza Samostrzelickiego Oratio ad Gedanenses”, Poznań 1577,
• „Carmen de Judaeis”, powstałe około 1535-1536; edytowane przez S. Sleskowskiego w książce „Odkrycie zdrad, złośliwych ceremonii… żydowskich”, Braniewo 1621,
• „Epitaphia… Petro Tomicio, episcopo cracoviensi”, Kraków 1537 lub 1538, z drukarni M. Szarffenberga, z przedrukami w kolejnych latach,
• „Carmen paraeneticum… ad ingenuum adoloscentem Constantem Alliopagum”, Kraków 1539, w drukarni H. Wietor, wydane przez S. Hozjusza (bez wiedzy Dantyszka),
• „Hymni aliquot ecclesiastici”, Kraków 1548, wydane w drukarni H. Wietor, z przekładem polskim: J. Harhala pt. „Księga hymnów”, wyd. R. Ganszyniec, Lwów 1934, Zbiór Pisarzy Polsko-łacińskich, t. 6,
• „Vita Joannis de Curiis Dantisci”, z autografu wyd. J. E. Schmied (D. F. Rhete?), Gdańsk 1693, później przedruki osiągalne w różnych publikacjach,
• mniejsze utwory Dantyszka oraz wiadomości na temat zaginionych dzieł: S. Skimina w „Twórczości poetyckiej J. Dantyszka”, Rozpr. PAU Wydz. Filol., t. 68 (1948),
• indeksy z utworami opublikowanymi przez E. Jędrkiewicza w „Antologii poezji polsko-łacińskiej 1470-1543”, Warszawa 1956,
• rzekomy utwór „Congressus trium regum”, Wiedeń 1515, który nigdy nie istniał,
• dziwne przypisywane Dantyszkowi wiersze „Encomium vini et encomium ceruisiae”, Kraków 1532, drukarnia H. Wietor, które prawdopodobnie nie są jego dziełem.

Wydania zbiorowe

Twórczość Dantyszka jest także dostępna w szeregu zbiorów, które umożliwiają szersze zapoznanie się z jego poezją:

• „Poemata et hymni e Bibliotheca Zalusciana”, wydanie J. B. Boehme, Wrocław 1764, w drukarni Breitkopf z Lipska (poszczególne wiersze przełożył W. Syrkomla w „Przekładach poetów polsko-łacińskich”, Wilno 1851),
• „Analecta carminum”, wydanie Gerlach, Braniewo 1841,
• „Des ermländischen Bischofs J. Dantiscus und seines Freundes N. Kopernicus geistliche Gedichte”, wydane i przetłumaczone na język niemiecki przez F. Hiplera, Münster 1857, zawierając „Carmen paraeneticum… ad ingenuum adoloscentem Constantem Alliopagum”, „Hymni aliquot ecclesiastici” oraz 4 mniej znane wiersze,
• „Utwory poetyckie”, tłumaczone przez J. Harhala, wyd. R. Ganszyniec, Lwów 1938, Zbiór Pisarzy Polsko-łacińskich, t. 7,
• „Carmina”, wydane przez S. Skimina, Kraków 1950, w Corpus Antiquissimorum Poetarum Poloniae Latinorum, t. 7.

Listy i materiały

Wielką wartość stanowią również listy oraz materiały związane z osobą Dantyszka, które rzucają światło na jego działalność:

• Listy do J. Vadiana: z 17 października 1518 oraz 1 października 1521; opublikowane w „Die Vadianische Briegsammlung…”, t. 2 (1894), s. 392-393; t. 6, s. 11-12,
• List do Rady Miasta Gdańska z Krakowa, datowany na 8 czerwca 1520 (tekst polski) oraz odpowiedź Zygmunta Starego z 20 kwietnia 1521 (tekst polski), ogłoszone przez H. Dunajewskiego w „Mikołaj Kopernik. Studia nad myślą społeczno-ekonomiczną i działalnością gospodarczą”, Warszawa 1957, PAN Zakład Nauk Ekonomicznych, Aneksy historyczno-źródłowe nr 13, s. 427-429,
• Listy oraz dokumenty dyplomatyczne z lat 1524-1534, w tym do Albrechta Pruskiego, królowej Bony, J. Decjusza, P. Tomickiego, Zygmunta Starego, opublikowane w Acta Tomiciana, t. 1 (1852) – t. 16 cz. 2 (1961),
• Fragmenty listów z lat 1530-1537, w tym adresowane do Tidemana Giezego oraz kard. Pistoriusza, opublikowane w przekładzie polskim przez A. Grabowskiego w „Starożytnościach historycznych polskich”, t. 2, Kraków 1840,
• Korespondencja do miasta Grudziądza, Lubawa, z 15 kwietnia 1533, opublikowana przez C. P. Woelky w „Urkundenbuch des Bisthums Culm”, Gdańsk 1884, s. 745-747, nr 888,
• List do Piotra Tomickiego z 1538 (tzw. „Judicium meum de Luthero”), opublikowany przez F. Hiplera w „Nikolaus Kopernikus und Martin Luther”, Zeitschrift f. Geschichte u. Altertumskunde Ermlands, t. 4 (1869), s. 545-548; wydanie osobne także z Braniewa, 1868,
• Fragmenty dwóch listów do T. Giezego, Heilsberg: z 30 lipca 1538 oraz 4 lipca 1539, ogłoszone przez L. A. Birkenmajera w „Mikołaj Kopernik”, Kraków 1900,
• List do nieznanego adresata z Heilsbergu, datowany na 13 lipca 1541, wydany przez L. A. Birkenmajera w „Mikołaj Kopernik”, Kraków 1900,
• Korespondencja z M. Drzewieckim z Frankfurtu z 3 lipca 1519 (współautor: Rafał Leszczyński), opublikowana przez W. Pociechę w „Polska wobec elekcji cesarza Karola V w r. 1519”, Wrocław 1947, Prace Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego, seria A, nr 12, dodatek,
• Listy oraz dokumenty urzędowe do Dantyszka z lat 1524-1534, m.in. od Zygmunta Starego, królowej Bony, kard. A. Hohenzollerna, Ł. Bonamico, S. Borka, J. Campensisa, J. Decjusza, M. Drzewieckiego, M. Ferbera, S. Hozjusza, A. Krzyckiego, H. Łaskiego, K. Szydłowieckiego, J. Tarnowskiego, P. Tomickiego, K. Ursina Weliusa, B. Wapowskiego, J. Zambockiego, z przedrukami w Acta Tomiciana, t. 1 (1852) – t. 16 cz. 2 (1961),
• Fragmenty listów do Dantyszka z lat 1524-1537, w tym od M. Drzewieckiego, S. Górskiego, H. Łaskiego, P. Tomickiego, opublikowane w przekładzie polskim przez A. Grabowskiego w „Starożytnościach historycznych polskich”, t. 2, Kraków 1840,
• List od królowej Bony z Wilna, datowany na 13 lipca 1529, oraz fragmenty listów od księcia pruskiego Albrechta, Królewiec, 14 lutego i 2 kwietnia 1531, opublikowane przez W. Pociechę w „Królowa Bona (1494-1557). Czasy i ludzie Odrodzenia”, t. 4, Poznań 1958, s. 316-320 oraz 409,
• Korespondencja z Corneliusem Dupliciusem Scepperusem: Innsbruck, 25 stycznia 1533; Wiedeń, 18 i 27 marca oraz 8 października 1533, opublikowana przez E. J. de Westhpalen w „Monumenta inedita rerum Germanicarum, praecipue Cimbricarum et Megapolensium”, t. 3, Lipsk 1743,
• Listy i fragmenty listów do Dantyszka z lat 1533-1543, m.in. od królowej Bony, F. Reicha, T. Giezego, opublikowane przez L. A. Birkenmajera w „Mikołaj Kopernik”, Kraków 1900,
• List od Zygmunta Starego z Wilna, datowany na 1 maja 1534, opublikowany przez T. Wierzbowskiego w „Materiały do dziejów piśmiennictwa polskiego”, t. 1, Warszawa 1900, s. 45,
• List od Mikołaja Kopernika z lat 1533-1541, opublikowany przy wydaniu „De revolutionibus orbium coelestium”, Warszawa 1854; D. Szulc w „Nowe listy Kopernika”, Biblioteka Warszawska, 1857, t. 4, a także w przekładzie polskim listu z Fromborka, 11 kwietnia 1533, opublikowany przez J. Wasiutyńskiego w „Kopernik, twórca nowego nieba”, Warszawa 1938, s. 385-386,
• List od F. Melanchtona z 9 września 1533, opublikowany przez F. Hiplera w „Spicilegium Copernicanum”, Braniewo 1873,
• List od M. Kromera z Bononii z 1539; fragmenty listów od B. Wapowskiego z Krakowa, 5 i 15 marca 1533; wydane przez M. Wiszniewskiego w „Historii literatury polskiej”, t. 7, Kraków 1845, s. 386-387, 567-568 oraz przypisy,
• List od Piotra Gamrata z Krakowa, 5 maja 1539, ogłoszony przez K. K. w artykule „Kilka drobnych wiadomości dziejowych”, „Czas. Dodatek Miesięczny”, 1857, t. 6, s. 60-61 (w przekładzie polskim),
• Listy od S. Hozjusza z lat 1540-1541, opublikowane przez F. Hiplera i W. Zakrzewskiego w „Stanislai Hosii Epistolae”, t. 1, Kraków 1879, Acta Historica Res Gestas Poloniae Illustrantia, t. 4,
• Listy od S. Góreckiego z lat 1544-1547, opublikowane w całości oraz we fragmentach przez J. U. Niemcewicza w „Zbiorze pamiętników historycznych o dawnej Polszcze”, t. 4, Puławy 1830; wyd. 2 Lipsk 1839,
• List od S. Górskiego z Krakowa, 13 czerwca 1545, opublikowany przez W. Zakrzewskiego w „S. Górski i jego prace historyczne”, Rozpr. AU Wydz. Historyczno-Filozoficzny, t. 52, 1909, s. 308-311 (tu również list do anonimowego adresata z 1545 roku),
• 40 listów od A. Waldeza, opublikowane przez Homenaje à Menéndez y Pelayo Estudios de erudición Española, t. 1, Madryt 1899, s. 385-412 (zawierających pisma królewskie oraz inne),
• Pisma królewskie zapewniające Dantyszka na godności kościelne z lat 1523, 1526 oraz pismo do Jana Bonera dotyczące Dantyszka z 1517, opublikowane przez T. Wierzbowskiego w „Materiały do dziejów piśmiennictwa polskiego”, t. 1, Warszawa 1900, s. 30, 34, 54-55.

Tłumaczenia poezji Dantyszka

W 1973 roku, Wydawnictwo Pojezierze zaprezentowało publikację zatytułowaną „*Pieśni Jana Dantyszka*”. Wydanie to ukazało się w nakładzie 3000 plus 200 egzemplarzy i obejmowało starannie wydane wybory utworów Dantyszka, które zostały przetłumaczone z języka łacińskiego przez Annę Kamieńską.

---

Oceń: Jan Dantyszek

---