Michał Jerzy Poniatowski

---

Młodość i kariera duchowna

Michał Jerzy Poniatowski był synem Stanisława Poniatowskiego, kasztelana krakowskiego oraz Konstancji Czartoryskiej, a także najmłodszym bratem Stanisława Augusta Poniatowskiego. Jego naturalnymi synami byli ekonomista Piotr Maleszewski oraz pułkownik Kazimierz Oborski.

Od wczesnych lat Michał przygotowywał się do przyszłej kariery publicznej. Po ukończeniu szóstego roku życia, rozpoczął naukę w Collegium Varsoviense, gdzie nauczali księża teatyni. Jego rodzice zdecydowali o jego drodze do stanu duchownego, co sprawiło, że w 1754 roku wyjechał do Rzymu pod opieką księdza Antonia Marii Portalupiego. Celem tej wizyty nie były studia teologiczne, ponieważ Poniatowski odbył jedynie krótki, prywatny kurs prawa kanonicznego, ale zamiast tego miał na celu nawiązanie relacji z wpływowymi przedstawicielami najwyższego duchowieństwa papieskiego, takimi jak m.in. Giovanni Francesco Albani, kardynał-protektor Rzeczypospolitej oraz Camille Paolucci, były nuncjusz w Warszawie i Wiedniu.

W sierpniu 1754 roku Poniatowski został przyjęty do rzymskiej akademii literackiej „Arkadia”. Po powrocie do kraju w jesieni 1755 roku, w następnym roku wstąpił do seminarium duchownego w Świętej Krwi w Warszawie, gdzie jego edukacją zajmował się ksiądz Piotr Hiacynt Śliwicki, wizytator polskiej prowincji. Po przyjęciu niższych święceń, 12 grudnia 1756 roku, został zainstalowany na kanonię staniątecką w kapitule krakowskiej.

W dniu 31 maja 1760 roku, Poniatowski otrzymał święcenia kapłańskie z rąk biskupa płockiego Hieronima Antoniego Szeptyckiego w warszawskim kościele św. Krzyża. W 1762 roku objął urząd koadiutora kustodii gnieźnieńskiej, a w latach 1760–1764 pełnił obowiązki sekretarza przy swoim wuju i ojcu chrzestnym, Michale Fryderyku Czartoryskim, kanclerzu wielkim litewskim.

Po elekcji Stanisława Augusta Poniatowski wszedł w skład królewskiej rady gabinetowej, gdzie protokołował jej obrady. W dniu koronacji Stanisława Augusta, 25 listopada 1764 roku, otrzymał odznaczenie orderu Orła Białego. Był jednym z pierwszych kawalerów Orderu Świętego Stanisława przyznawanym w 1765 roku, pełniąc jednocześnie funkcję sekretarza i jałmużnika tego odznaczenia.

W 1764 roku Poniatowski został nominowany na opata komendatoryjnego czerwińskiego, godność którą piastował do swojej śmierci. W 1768 roku otrzymał urząd sekretarza wielkiego koronnego, a w 1773 roku, na mocy nominacji papieża Klemensa XIV, został biskupem płockim. Sakrę biskupią przyjął 3 października tego samego roku z rąk nuncjusza papieskiego w Polsce Giuseppe Garampiego, która miała miejsce w warszawskiej kolegiacie św. Jana.

W roku 1775, biskup krakowski Kajetan Sołtyk powołał go na swojego koadiutora, co uczyniło go de facto administratorem diecezji w 1782 roku. Zarząd diecezji zachował mimo złożonej rezygnacji w 1784 roku, kiedy to został wyniesiony do godności arcybiskupa gnieźnieńskiego oraz prymasa.

Działalność edukacyjna i kościelna w latach 1773–1784

W latach 1773–1784 Michał Jerzy Poniatowski skoncentrował się głównie na reformach w dziedzinie edukacji i kościelnych. Po utworzeniu 14 października 1773 Komisji Edukacji Narodowej, objął stanowisko wiceprezesa, a od 1775 pełnił funkcję prezesa, zastępując biskupa wileńskiego Ignacego Massalskiego, który był oskarżany o nadużycia finansowe na Litwie. W 1976 roku został członkiem konfederacji Andrzeja Mokronowskiego. Jego inicjatywy miały kluczowe znaczenie dla uregulowania sytuacji materialnej polskich instytucji oświatowych.

Podstawą jego działań było wprowadzenie projektu ustawy o przekazaniu Komisji majątku pojezuickiego, co udało mu się przeforsować na sejmie w 1776 roku. Świadomy faktu, że jakość szkolnictwa w Polsce zależy od nowoczesnych oraz dobrze zarządzanych uczelni, Poniatowski zainicjował rewizję systemu nauczania oraz stanu majątkowego Akademii Krakowskiej. Zadanie to powierzył księdzu Hugonowi Kołłątajowi.

Pod jego kierownictwem Akademia została przekształcona w Szkołę Główną Koronną oraz podzielona na dwa Kolegia: Fizyczne i Moralne. W programie kładł nacisk na nauki matematyczno-przyrodnicze oraz lekarskie, zgodne z ówczesnym myśleniem utylitaryzmu oświeceniowego. Mniej istotne z perspektywy praktycznego zastosowania stały się dyscypliny humanistyczne, które przesunięto do Kolegium Moralnego. W 1783 roku powstała tam, obok Szkół Teologii i Prawa, Szkoła Literatury, obejmująca katedry literatury, greki oraz tzw. starożytności.

W obliczu trudności finansowych, związanych z ograniczoną ilością dochodów Akademii, Poniatowski zrealizował działania w kierunku sekularyzacji dóbr klasztornych, co było jego odpowiedzią na opór i sprzeciw wielu gorliwych katolików. Jako prymas, rozpoczął w latach 80. XVIII wieku pierwsze kasaty klasztorne w Rzeczypospolitej. Te decyzje spowodowały, że jego popularność jako polityka znacznie zmalała.

Kiedy objął zarząd diecezji płockiej, Poniatowski wprowadził szereg reform w zakresie kształcenia duchownych, w tym reformę studiów seminaryjnych. Wprowadził obowiązkowe rekolekcje oraz kongregacje dekanalne, a także zmiany w administracji parafialnej, opiece duszpasterskiej i życiu religijnym. W ramach swojej działalności nawoływał do ograniczenia zewnętrznych form kultu religijnego na rzecz rozwijania wrażliwości moralnej wśród wiernych, podkreślając znaczenie Ewangelii jako kluczowego źródła nauki chrześcijańskiej.

Poniatowski wzywał księży do dbania zarówno o duchowe, jak i materialne dobro wiernych. Sam aktywnie angażował się w działalność charytatywną oraz rozwój szkolnictwa parafialnego, co miało na celu polepszenie warunków życia społeczności lokalnych.

Działalność polityczna

Michał Jerzy Poniatowski, bliski współpracownik Stanisława Augusta, od 1774 roku brał aktywny udział w dyskusjach dotyczących struktury nowej Rady Nieustającej, szybko stając się jednym z kluczowych postaci orientacji rosyjskiej. W ciągu swojej kariery był czterokrotnie wybierany przez sejm do tego gremium i zasiadał w nim aż do jego rozwiązania w 1788 roku. W 1779 roku stał się członkiem Departamentu Interesów Cudzoziemskich tej samej rady. Mimo iż był politykiem, na którego Rosja polegała w swoim planowaniu, wykazywał dużą nieufność wobec niej, starając się unikać działań, które mogłyby go uwikłać w „ślepą zależność” od Moskwy. Tę ostrożność zalecał również królowi oraz innym swoim współpracownikom.

Jako lider stronnictwa królewskiego, które powstało w 1775 roku, Michał Poniatowski dążył do stworzenia silnej bazy politycznej dla monarchy, służącej jako przeciwwaga dla dominujących wpływów ambasadora rosyjskiego, Ottona Magnusa von Stackelberga. Spotykając się z przekonaniem, że jedyną opcją dla Rzeczypospolitej jest współpraca z Rosją w obliczu aneksjonistycznej polityki ze strony Prus, stał się celem licznych ataków ze strony opozycji.

W roku 1787, w kontekście zbliżającej się wojny turecko-rosyjskiej, brał udział w formułowaniu tzw. „projektu kaniowskiego”, czyli memoriału Stanisława Augusta, który zawierał propozycję traktatu sojuszniczego z Rosją. Projekt ten, poza gwarancją integralności terytorialnej Rzeczypospolitej, przewidywał wysłanie 20-tysięcznego korpusu wojskowego, który miał być subwencjonowany przez Rosję. Inicjatywa ta miała na celu wsparcie armii polskiej, której uchwalenie planowano na najbliższym zjeździe skonfederowanym.

W dokumentach zawarto również postulaty wzmacniające pozycję króla oraz reformy mające na celu usprawnienie administracji, wymiaru sprawiedliwości i finansów. Dodatkowy artykuł domagał się, w przypadku triumfu, przekazania Polsce ziemi między rzekami Seret a Dniestr z portem w Akermanie nad Morzem Czarnym. Ostatecznie jednak, negatywne nastawienie Rosji do jakichkolwiek zmian w ustroju ziem polskich, objęte petersburską gwarancją, uniemożliwiło realizację tego projektu na posiedzeniu Sejmu Czteroletniego, co przyczyniło się do wzrostu antyrosyjskich nastrojów w społeczeństwie.

W obliczu tych zdarzeń, sojusz z Prusami zyskiwał na znaczeniu, a pojawienie się silnej partii pruskiej doprowadziło do całkowitej dyskredytacji planów stronnictwa królewsko-prymasowskiego. W pierwszym okresie obrad sejmu, stronnictwo to poniosło klęskę, co ostatecznie zakończyło działalność Rady Nieustającej 19 stycznia 1789 roku. Partia prymasowska, niemogąca obronić swojego stanowiska, wyraźnie wstrzymała się od głosowania. Data ta może być uznawana za punkt zwrotny w historii stronnictwa.

Wkrótce potem, 17 lipca 1789 roku, sejm przyjął w tajnym głosowaniu akt sekularyzacji majątku wakującego biskupstwa krakowskiego. Uzupełnieniem tej decyzji była uchwała z 24 lipca dotycząca „Funduszu dla wojska”, który przewidywał przekazanie majątków biskupów obrządku rzymskiego i greckokatolickiego na potrzeby skarbu państwa. Ta decyzja, mogąca prowadzić do poważnego konfliktu między Kościołem a państwem, okazała się dla Poniatowskiego ogromną porażką, skutkującą utratą wpływów.

W obliczu coraz silniejszego nacisku, jakim był przymus zbliżenia Stanisława Augusta do zorientowanych na Prusy liderów sejmowych, takich jak Stanisław Małachowski i Ignacy Potocki, oraz osłabienia stosunków z Rosją, Michał Poniatowski stał się osobą niemile widzianą. Przez całe życie obawiał się Prus i nie potrafił zaakceptować polityki sejmu, który dążył do nawiązania formalnego sojuszu z Berlinem. Ostatecznie zdecydował się na wycofanie się z życia politycznego i we wrześniu 1789 roku opuścił kraj.

Podróż po Europie 1789–1791

Podróż, którą odbył Michał Jerzy Poniatowski, była z pewnością przedsięwzięciem o charakterze nieoficjalnym. W trakcie tej ekspedycji posługiwał się on przydomkiem „Opat z San Michele”, co miało na celu zachowanie anonimowości. Towarzyszyli mu m.in. ksiądz Andrzej Wołłowicz oraz gdańszczanin, baron Johann Peter Ernst von Scheffler.

Na przełomie 1789 i 1790 Poniatowski spędził czas w Neapolu, a w lutym udał się do Rzymu. W Wiecznym Mieście zatrzymał się przez cztery miesiące, w trakcie których nawiązał kontakty z dyplomatami akredytowanymi przy Stolicy Apostolskiej. Prowadził również rozmowy z przedstawicielami międzynarodowej społeczności antykwariuszy, artystów i kolekcjonerów. Podczas audiencji u papieża Piusa VI, w dniu 23 lutego 1790 roku, wręczył on relację dotyczącą stanu archidiecezji gnieźnieńskiej.

7 marca tego samego roku dostał honorowe członkostwo w rzymskiej Akademii św. Łukasza. Przez lato przebywał w Toskanii, korzystając z uzdrowisk w Bagni di Pisa, Lukce, Livorno oraz Florencji. Następnie, wiodąc swoją drogę przez Genuę i Turyn, dotarł do Szwajcarii, gdzie spotkał się z dawnym sekretarzem Stanisława Augusta, Maurice’em Glayre’em. W czasie tego spotkania omawiali projekt reformy rządowej.

Po krótkiej wizycie w Paryżu, w listopadzie 1790 roku, Michał Poniatowski osiedlił się na dłużej w Anglii. Podczas pobytu był przyjmowany na audiencjach przez króla Jerzego III, królową Charlottę oraz księcia Walii. W Londynie miał okazję zapoznać się z instytucjami politycznymi, naukowymi oraz kulturalnymi, w tym British Museum, Royal Academy of Arts oraz Bankiem Anglii.

7 kwietnia 1791 roku, po formalnym przystąpieniu do brytyjskich towarzystw naukowych, został członkiem honorowym Royal Society. Tego samego dnia dołączył również do Society of Antiquaries, stając się pierwszym polskim członkiem tego stowarzyszenia. Pobyt za granicą wykorzystał na utworzenie własnej kolekcji sztuki, obejmującej obrazy, rzeźby, meble oraz rzemiosło artystyczne. Wiele z tych dzieł, które uznawał za najcenniejsze, przeznaczył na podarunki dla króla.

Podczas swojej podróży podjął także próby pozyskania dla Stanisława Augusta obszernej kolekcji obrazów, współpracując z londyńskim marszandem Noelem Desenfanse\’em. Niestety, z powodu burzliwych wydarzeń historycznych, zbiór ten ostatecznie nie dotarł do Polski i obecnie znajduje się w Dulwich Picture Gallery w Londynie.

Podsumowując swój pobyt w Anglii, Poniatowski odbył objazd ważnych ośrodków przemysłu i handlu, odwiedzając Manchester, Derby, Liverpool oraz Birmingham, co zajęło mu trzy tygodnie. W obliczu uchwały Konstytucji 3 maja, został wezwany przez Stanisława Augusta do powrotu do kraju. Ostatnim akcentem jego podróży była audiencja pożegnalna u Jerzego III, w trakcie której badał stosunek króla brytyjskiego do nowej ustawy rządowej. Jego wizyty w Hadze, w tym rozmowy z stadhouderem Wilhelmem V Orańskim, również dotyczyły polskiej konstytucji.

Okres 1792-1793

W okresie 1792-1793, Michał Jerzy Poniatowski stał się członkiem Straży Praw, pełniąc funkcję „głowy duchowieństwa polskiego oraz prezesa Komisji Edukacyjnej”. Niemniej jednak, jego aktywność w tej instytucji była ograniczona, gdyż skupił się niemal całkowicie na kwestiach związanych z edukacją i wolnością słowa. Poniatowski przestrzegał liderów stronnictwa patriotycznego przed konsekwencjami ich polityki zagranicznej, odczuwając obawy o narastający kryzys w relacjach z Rosją.

Poniatowski nie miał złudzeń co do Targowicy, którą uznawał za krytyczny związek zagrażający suwerenności Rzeczypospolitej. Jednak po odrzuceniu przez Katarzynę II propozycji rokowań w 1792 roku, wystąpienie Stanisława Augusta do konfederacji targowickiej postrzegał jako konieczność, aby ocalić kraj przed kolejnym rozbiorem. Na zjeździe w Warszawie, 23 lipca 1792 roku, król uzgodnił swoją decyzję z osobami takimi jak Ignacy Potocki, Stanisław Małachowski i Hugon Kołłątaj, mając na celu odbudowanie zaufania Rosji do Stanisława Augusta oraz dążenie do porozumienia z nią bez udziału targowiczan.

Latem tego samego roku, zarówno regaliści, jak i przedstawiciele stronnictwa konstytucyjnego wierzyli, że rozbiór kraju nie jest jeszcze nieunikniony. Wymagało to jednak przywrócenia rosyjskiego protektoratu jako ceny za integralność ziem Rzeczypospolitej. W 1793 roku, jako przedstawiciel konfederacji targowickiej, Poniatowski zyskał pozycję prezesa Komisji Edukacyjnej Koronnej.

W sejmie grodzieńskim w 1793 roku, odmówił wzięcia udziału, skutecznie opierając się presji rosyjskiego posła Jakoba Sieversa, który miał nadzieję, że poprzez niego wpłynie na Stanisława Augusta. W tym samym czasie, Poniatowski osiągnął sukces dzięki działaniom prymasa na rzecz Komisji Edukacji Narodowej. Z pomocą Jana Śniadeckiego, udało mu się zlikwidować nadużycia w zakresie funduszy edukacyjnych z okresu rządów Targowicy oraz przywrócić do życia Komisję Edukacyjną, którą kierował.

Poniatowski, jako zapalony regalista, powrócił do reaktywowanej Rady Nieustającej. Po zakończeniu obrad sejmowych, zajął się sprawami nowego podziału administracyjnego Kościoła, wskutek traktatów rozbiorowych. Ponadto, starał się powstrzymać biskupa inflanckiego Józefa Kazimierza Kossakowskiego w dążeniu do zdobycia władzy, który zabiegał o objęcie prymasostwa w Petersburgu.

Zagrożenie ze strony Kossakowskiego było szczególnie niepokojące, ponieważ jego uległość wobec Rosji mogła doprowadzić do destabilizacji jedności Kościoła w Rzeczypospolitej. W październiku 1793 roku Poniatowski spotkał się w Skierniewicach z królem pruskim Fryderykiem Wilhelmem II, omawiając m.in. kwestie dotyczące jurysdykcji duchownej w ziemiach arcybiskupstwa gnieźnieńskiego oraz sytuację katolików osiedlonych na wcielonych do Prus terenach.

Wtedy również, zdając sobie sprawę z ryzyk związanych z pruskim traktatem rozbiorowym, Michał Jerzy Poniatowski podjął kroki zmierzające do utworzenia diecezji warszawskiej, planując jej połączenie z instytucją prymasa. Celem tych działań było zminimalizowanie pretekstu do ingerencji Fryderyka Wilhelma i jego następców w sprawy wewnętrzne Rzeczypospolitej, przy jednoczesnym zabezpieczeniu urzędu prymasowskiego. Ostatecznie, tym sposobem powstał archidiakonat warszawski, którego administrację Poniatowski objął 12 lutego 1794 roku.

W czasie powstania kościuszkowskiego

W wyniku wybuchu insurekcji kościuszkowskiej, która miała miejsce w kwietniu 1794 roku, Michał Jerzy Poniatowski, jako polityk pozostający wierny królowi oraz lojalny wobec obowiązującego systemu, musiał stawić czoła skrajnej niechęci ze strony powstańców. W stolicy gwałtownie wzrosły nastroje radykalne, co sprawiło, że Poniatowski znalazł się w sytuacji permanentnego zagrożenia.

Pod wpływem propagandy powstańczej, inspirowanej przez Hugona Kołłątaja, nasilono wezwania do niezadowolenia społecznego. Doprowadziło to do tragicznych wydarzeń, znanych jako „wieszania”, które miały miejsce 9 maja i 28 czerwca. W atmosferze napięcia, pełnej pomówień i plotek, w nocy z 27 na 28 czerwca, z inicjatywy jednego z jakobinów warszawskich, Jana Dembowskiego, przed Pałacem Prymasowskim wzniesiono szubienicę. Następnego dnia, bez przeprowadzenia sądu, powieszono więźniów, którzy byli podejrzewani o zdradę.

Chaos i zamieszanie, które równocześnie narastały, były efektem niepowodzeń militarnych insurekcji. Dopiero interwencja Tadeusza Kościuszki przyczyniła się do uspokojenia rozentuzjazmowanej ludności, co pozwoliło na chwilowe opanowanie sytuacji w stolicy.

Okoliczności śmierci

W miesiąc po wydarzeniach, które wpłynęły na jego życie, Michał Poniatowski stał się ciężko chory. Z opublikowanych fragmentów pamiętnika Hipolita Kownackiego, dworzanina prymasa, można wywnioskować, że jego choroba miała przebieg szybki, lecz zgon nie był gwałtowny. W początkowych dniach choroby zdecydował się na krótkie przejażdżki powozem i codzienną uczestniczył w mszy świętej w swojej kaplicy. Niestety, stopniowo zapadał w coraz głębszą śpiączkę.

W dniu 9 sierpnia doszło do niepokojącej sytuacji — jego stan zdrowia był na tyle poważny, że wezwano lekarzy Jana Boecklera oraz Ernesta Dunquerque’a. Kownacki zapisał: „książę nie jadł, ale tylko patrzał i trzymał, co mu dano, i tylko tyle odpowiadał i mówił, ile go zapytano, i z oczami w słup stojącymi niby spał a patrzał”. Wezwani medycy starali się zaaplikować choremu lekarstwa, jednak on wzbraniał się przed ich przyjęciem.

Na dzień 10 sierpnia lekarze zdali sobie sprawę, że choroba postępuje, co potwierdziło, że śmierć staje się nieunikniona. Kryzys przychodził w nocy z 11 na 12 sierpnia, a zaopatrzony sakramentami prymas zmarł 30 minut po północy. Po jego zgonie, w pokojach zmarłego zostały opieczętowane jego rzeczy, a w szkatule znaleziono dwa pisma. Pierwsze, bardziej szczegółowe, było listem testamentarnym, natomiast drugie najprawdopodobniej miało być przeznaczone na tablicę nagrobną.

Obydwa dokumenty sporządził Poniatowski w niedługim czasie przed swą śmiercią, zapewne w lipcu. Żaden z tych tekstów nie służył jako testament, ponieważ jak napisał: „fortunę nieruchomą i ruchomą dysponować nie umiem, w tym czasie, w którym nikt zgadnąć nie potrafi losów Ojczyzny i własnych”. W pierwszym dokumencie, obok odniesień religijnych, zawarto również wyrazy świadczące o ostatecznym braku wiary w przyszłość: „Ledwie w całej Europie żadnej o niczym pewności zakładać nie można ani kąta ziemi upatrzeć, w którym by spokojnie resztę dni zakończyć można”.

Śmierć, która w ciągu zaledwie kilku dni zabrała młodego mężczyznę, wzbudziła wiele spekulacji i plotek. Pogłoski o rzekomej zdradzie prymasa na rzecz Fryderyka Wilhelma, rozpowszechniane po jego odejściu, stanowiły prowokację ze strony jakobinów, skierowaną przeciwko osobie, którą uznawali za swojego politycznego wroga. Propaganda jakobińska przyniosła zamierzony skutek, a plotki o zdradzie oraz, w konsekwencji, o otruciu prymasa, przetrwały do dziś, znajdując wielu zwolenników.

Uroczystości żałobne, które trwały przez trzy dni, rozpoczęły się w warszawskiej kolegiacie św. Jana 18 sierpnia. Autorem dekoracji pogrzebowej kościoła był królewski architekt Jakub Kubicki. Ceremonię uświetniło requiem Karola Markiewicza w wykonaniu 28-osobowej orkiestry oraz ośmiu solistów, wśród których na czoło wysunął się sam kompozytor.

Poniatowski spoczął w katakumbach na cmentarzu Powązkowskim (rząd 167-5), którego był jednym z fundatorów i założycieli. Oprócz tego, wybudował pałac w Jabłonnie pod Warszawą, którego budowa rozpoczęła się w 1774 roku. Wzniesiony kompleks miał formę klasycystyczną o wyrazistej indywidualności, z zachowanymi do dziś elementami. Poniatowski był również ostatnim prymasem, który rezydował w Pałacu Prymasowskim przy ulicy Senatorskiej, który został przez niego bogato wyposażony. Poz留下ł po sobie wiele mów sejmowych, listów pasterskich oraz rozporządzeń, a te ostatnie zebrano w imponującym dziele zatytułowanym Rozrządzenia i pisma pasterskie za rządów J.O. Xięcia Jmci Michała Jerzego Poniatowskiego… do diecezji płockiej, które zostało wydane w czterech tomach w 1785 roku.

---

Oceń: Michał Jerzy Poniatowski

---