Śluza Kamienna, znana również pod niemiecką nazwą Steinschleuse, to niezwykle ważny zabytek oraz element hydrotechniczny, który odgrywał istotną rolę w systemie fortyfikacji miejskich Gdańska. Położona na Dolnym Mieście, jest ona integralną częścią ochrony przed powodziami, co czyni ją jeszcze bardziej wartościowym punktem w historii tego miasta.
Warto zaznaczyć, że śluza znajduje się w strategicznej lokalizacji, pomiędzy bastionem Żubr a bastionem Wilk. To miejsce stanowi ważny węzeł, gdzie Motława krzyżuje się z dawną fosą, w okolicy Opływu Motławy, który jest częścią miejskich umocnień.
Śluza Kamienna nie tylko świadczy o bogatej historii Gdańska, ale także o zaawansowanej technologii hydrotechnicznej, która była stosowana w przeszłości, aby zapewnić bezpieczeństwo mieszkańcom miasta.
Historia
Powstanie Śluzy Kamiennej miało miejsce na początku XVII wieku, stanowiąc nowy element w systemie fortyfikacji miejskich w okolicach Gdańska. Czas budowy przypada na lata 1619-1624, a projekt zrealizowali holenderscy inżynierowie: Wilhelm Jan Benning (Ketel) oraz Adrian Olbrants (Alkmarr), pod czujnym okiem Jana Strakowskiego.
Budowla ta zrealizowana jest na palach sosnowych wbitych w grunt i wzmocniona drewnianym rusztem, który wypełniono głazami. Elementy architektoniczne śluzy obejmują jej ogólne wymiary, wynoszące 43 na 27 metrów. Ściany wzdłuż śluzy tworzą dwa mury oporowe o różnej grubości, między którymi znajduje się trzeci mur, dzielący konstrukcję na dwie części – wschodnią, otwartą i zachodnią, sklepioną. W tej drugiej znajdował się kanał, który dostarczał wodę na koła młyna.
Budowla była wyposażona w cztery pary wrót, które klinowały się w specjalny sposób. Nad śluzą umiejscowiony był most zwodzony, lecz w połowie XIX wieku został on zastąpiony stałą konstrukcją. Dla celów obronnych w latach 1650 i 1672, obiekt uzbrojono w dwie lunety, popularnie nazywane Świńskimi Głowami, otoczone przez kamienne grodzie o długości 100 metrów, skierowane wody Motławy z powrotem na śluzę.
Na końcu grodzi zostały umieszczone cztery wieżyczki zaporowe, znane jako Panny Wodne, które żartobliwie określano mianem Czterech Dziewic. Celem wzniesienia Śluzy Kamiennej była regulacja poziomu wody w fosach oraz wsparcie w pracy młyna zapasowego znajdującego się w pobliżu.
Warto dodać, że młyn ten miał zaspokoić potrzeby w razie unieruchomienia innych młynów miejskich w sytuacji, gdyby nieprzyjaciel zamknął kanał Raduni. Śluza miała kluczowe znaczenie dla systemu obronnego, umożliwiającego tzw. „manewr wodny”, polegający na zalewaniu terenów wokół miasta. To dzięki temu manewrowi w 1656 roku armia szwedzka musiała odstąpić od oblężenia Gdańska, po tym jak teren przed miastem został zalany.
W okresach sztormowych śluza pełniła funkcję ochronną, zabezpieczając Żuławy przed powodziami, kiedy morska woda była wtłaczana do Motławy przez silne północne wiatry. W latach 1710-1711 przeprowadzono renowację i rozbudowę w wykonaniu Jana Charpentiera.
W 1893 roku nad śluzą została poprowadzona towarowa linia kolejowa na Dolne Miasto oraz Sienną Groblę, która częściowo przetrwała do dziś. Linia ta rozpoczynała się przy Bramie Kolejowej, znajdującej się u podnóża Bastionu Żubr, biegła do Królewskiej Fabryki Karabinów, usytuowanej przy ul. Łąkowej oraz do przemysłowych rzeźni przy ul. Angielskiej Grobli.
W 1902 roku powstało tu ujęcie wody pitnej „Grodza Kamienna”, dostarczające wodę do rejonu Starego i Dolnego Miasta. Niestety, XVIII-wieczny młyn znajdujący się nieopodal śluzy uległ zniszczeniu w 1945 roku, a jego mury zabezpieczono na początku XXI wieku, ponosząc koszty rzędu około 168 tys. zł netto. Obecny właściciel, Gdańska Infrastruktura Wodno-Kanalizacyjna, planuje rewitalizację tych obiektów, zamierzając utworzyć nową siedzibę spółki w przewidzianym do rozbudowy budynku stacji uzdatniania wody. Nowa infrastruktura ma również obejmować archiwum w miejscu istniejącego baraku.
Planowana rewitalizacja przywróci również funkcje usługowe zabytkowemu młynowi, np. w formie sali konferencyjnej, z zamiarem odtworzenia przynajmniej jednego koła młyńskiego. W przyszłości GIWK zamierza zrealizować budowę nowego ujęcia wody w kierunku południowo-wschodnim, wykorzystując nowoczesne technologie ujmowania wody.
Przypisy
- Ewa Karendys Nowe życie w starym młynie. GIWK inwestuje na Dolnym Mieście.
- Trójmiasto.pl - Pierwszy dworzec kolejowy w Gdańsku.
- GrzegorzG. Bukal GrzegorzG., Fortyfikacje Gdańska i ujścia Wisły 1454 -1793, Studium z dziejów nowożytnej architektury militarnej, 2012 r.
- HoburgH. Karl HoburgH., Die Steinschleuse in Danzig : nach den darüber im Archiv der Stadt Danzig vorhandenen Originalpapieren ; ein Beitrag zur Kenntniß der Bauwerke dieser Stadt [...], 1852 r.
- Dolne Miasto Zabytkowe budowle. pke.gdansk.pl.
- Rejestr zabytków nieruchomych. kobidz.pl.
- Potrzeba 5 mln zł na ratowanie śluzy Kamienna Grodza. trojmiasto.pl, 15.12.2014 r.
Pozostałe obiekty w kategorii "Mosty i wiadukty":
Żółty Wiadukt w Gdańsku | Most Stągiewny | Zielony Most w Gdańsku | Wiadukt Biskupia Górka | Molo w Brzeźnie | Most 100-lecia Niepodległości Rzeczypospolitej | Kładka dla pieszych na Ołowiankę w Gdańsku | Kładka na Wyspę Spichrzów w Gdańsku | Błędnik (Gdańsk) | Most im. Jana Pawła II w Gdańsku | Most Krowi | Most kolejowy nad Motławą | Most Kamieniarski | Hucisko (Gdańsk) | Most SiennickiOceń: Śluza Kamienna