Jeremiasz Falck

---

Życiorys

Zbiory informacji o wczesnym życiu Jeremiasza Falcka oraz jego edukacji w zakresie sztuki grawerskiej pozostają bardzo niepełne. Najwcześniejszym potwierdzonym dziełem artysty jest namalowany obraz z 1629 roku z jego sygnaturą. W roku 1639 artysta udał się do Paryża, gdzie przebywał aż do 1645 roku, angażując się w tworzenie miedziorytów ilustrujących tematy mitologiczne i alegoryczne, w tym znane przedstawienia czterech pór roku. Te prace powstawały na zamówienie francuskich wydawców. W 1646 roku artysta powrócił do swojego rodzinnego miasta, gdzie nawiązał długoterminową współpracę z wydawcą i księgarzem Georgiem Försterem. W 1649 roku Falck przeniósł się do Sztokholmu, gdzie w następnym roku objął stanowisko nadwornego rytownika królowej szwedzkiej Krystyny, pełniąc tę funkcję do jej abdykacji w 1654 roku. Po krótkich pobytach w Kopenhadze, Gdańsku oraz Amsterdamie osiedlił się w Hamburgu w 1657 roku, gdzie poza pracami grawerskimi zajął się również działalnością wydawniczą oraz handlem dziełami sztuki. Po kilku latach wrócił do Gdańska, gdzie spędził resztę życia, aż do momentu swojej śmierci. Ostatnie chwile spędził w kościele św. Piotra i Pawła.

W 1650 roku poślubił Annę z d. Mercator, mieszkankę Gdańska. Para doczekała się trójki dzieci: córek Anny Magdaleny i Zuzanny Marii oraz syna Gerharda. Falck jest szczególnie znany z tworzenia miedziorytów, jednak w jego wcześniejszym okresie występują również ryciny wykonane przy użyciu akwaforty. Szacuje się, że stworzył około 500 sztychów (choć niektóre źródła, jak np. Gosieniecka, podają liczbę bliską 300), większość z nich to portrety polskich dostojników świeckich oraz kościelnych, takich jak Bogusław Radziwiłł, Hieronim Radziejowski, Łukasz Opaliński oraz Andrzej Leszczyński, a także portrety Szwedów i Francuzów, czy gdańskich patrycjuszy oraz uczonych (np. Konstanty Ferber, Jan Heweliusz). Oprócz tego stworzył kilka portretów władców polskich, szwedzkich, duńskich oraz francuskich, w tym Władysława IV, Krystynę Wazę oraz Fryderyka III, a także wczesną rycinę znanego francuskiego aktora Guillot-Gorju z czasów pobytu w Paryżu.

Falck był twórcą charakteryzującym się dużą różnorodnością tematyczną; oprócz portretów, jego dorobek obejmował również ryciny ilustracyjne ukazujące anatomię człowieka oraz dzieła sztuki, w tym m.in. obrazy włoskich artystów z kolekcji Holendra Gerrita Reynsta, z czego stworzył 18 sztychów. Niezwykle efektowne ryciny ilustrujące triumfalne bramy postawione w Gdańsku na cześć przybycia Marii Ludwiki, która w 1646 roku miała poślubić Władysława IV, również są częścią jego dorobku.

Ryciny Falcka ukazały się również w wielu książkach, w tym dziełach Jana Heweliusza, takich jak Selenographia oraz Machinae coelestis, a także książkach wydawanych przez Georga Förstera, autorstwa m.in. Jerzego Ossolińskiego (Orationes), Andrzeja Maksymiliana Fredro czy Jana Dymitra Solikowskiego. Falck jest również uznawany za jednego z najlepszych rytników rycin roślinnych w ówczesnej Europie, chociaż atrybucja wielu z tych prac jest przedmiotem sporów. Badania przeprowadzone przez Sobecką w 2015 roku potwierdziły, że Falck jest autorem ryciny Feuille d’orfèvrerie z lat 40. XVII wieku oraz cyklu rycin botanicznych zatytułowanego Novae et exquisitae FLORUM ICONES, wydanego w Hamburgu w 1662 roku.

Wielokrotnie kopiowano cykl ten, a niektóre ryciny stały się podstawą dla późniejszych wydawnictw poświęconych florystyce. Co więcej, według Sobeckiej, Falck był odpowiedzialny za większość rycin drugiego cyklu botanicznego pt. Verscheyde Nieuwe TULPEN z lat około 1656-57. W starszej literaturze wskazywano, że wiele rycin uznawanych za dzieła Falcka rzeczywiście stworzyli inni artyści, choć niektóre z nich inspirowały się jego kompozycjami.

Warto zaznaczyć, że większość z jego znanych dzieł nie była tworzona na podstawie własnych rysunków, lecz na podstawie obrazów lub rycin innych artystów. Falck był uznawany za jednego z wiodących rytowników Europy w swoich czasach oraz za najlepszego w Rzeczypospolitej. Opracował charakterystyczny styl rytowanego portretu – owalny, zaś tło miało formę koncentrycznych linii. Jego największe osiągnięcia miały miejsce po opuszczeniu Francji, a trwały aż do zakończenia pobytu w Hamburgu. W starszych publikacjach podawano, że sygnował swe prace dodatkowymi przydomkami „Polonus” oraz „Gedanensis”, takich jak na przykład „Jeremias Falck Polonus”. Analiza przeprowadzona w 2017 roku wykazała, iż nie używał on drugiego przydomka, natomiast „Polonus” stosował jedynie sporadycznie.

Imię Falcka znajdujemy również w nazwie ulicy Falcka Polonusa na gdańskich Stogach, jak również na bocznym numerze tramwaju Pesa Swing 120NaG SWING Gdańskich Autobusów i Tramwajów o numerze 1028.

---

Oceń: Jeremiasz Falck

---