Jan Heweliusz

---

Życie i działalność

Jan Heweliusz pochodził z rodziny browarników o niemieckojęzycznym tle, która była zamożna i luterańska. Jego przodkowie przybyli na tereny Polski z Ottendorfu w roku 1434, osiedlając się w Steblewie, a później w Gdańsku, gdzie osiedlili się na stałe w 1526 roku. Początkowo rodzina zajmowała się handlem, jednak pradziadek Heweliusza, Mikołaj Höuelke, oraz jego brat założyli browary. Syn Nikela, Michał, jako pierwszy z rodziny wszedł w skład władz miejskich. Abraham, syn Michała, który żył w latach 1576-1649, odziedziczył browar po kuzynie, a także miał dodatkowe źródło dochodów w postaci browaru wniesionego w posagu przez drugą żonę, Kordulę Hecker. Z dziesięciorga dzieci rodziny, czworo zmarło w dzieciństwie, a najstarszym z pozostałych był Jan Heweliusz.

Ważnym momentem w życiu Heweliusza była nauka rozpoczęta w 1618 roku w Gdańskim Gimnazjum Akademickim, gdzie pod okiem profesora nauk ścisłych, Piotra Krügera, zainteresował się astronomią i stworzył swoje pierwsze instrumenty. W styczniu 1622 roku podjął naukę na wydziale sztuk wyzwolonych uniwersytetu w Królewcu, lecz w 1627 wrócił do Gdańskiego Gimnazjum, gdzie zgłębiał nauki do 1630 roku.

W roku 1630 Heweliusz rozpoczął studia prawniczo-ekonomiczne w Lejdzie. A rok później wyruszył w podróż po Europie, odwiedzając takie miasta jak Londyn, Paryż oraz poznając wielu wybitnych uczonych, z którymi nawiązał trwałe kontakty. W Londynie spotkał się m.in. z Johnem Wallisem i Samuelem Hartlibem, podczas gdy w Paryżu z Pierre’em Gassendim oraz z Ismailem Bouillaudem. Choć zamierzał odwiedzić Włochy, by poznać Galileusza oraz Scheinera, powrócił do Gdańska przez Szwajcarię w 1634 roku, z uwagi na prośbę ojca.

Po powrocie ożenił się z Katarzyną Rebeschke, a w posagu przyniosła browar oraz nieruchomości przy ulicy Korzennej 53-54, na dachach których powstało obserwatorium astronomiczne, gdzie regularne obserwacje rozpoczęły się w roku 1641. W 1636 roku Heweliusz został członkiem cechu browarników, a w 1643 jego starszym członkiem. Po zmarłym ojcu w 1653 roku odziedziczył nie tylko browar, ale i kamienicę przy Korzennej 55. W 1653 roku, po śmierci matki, stał się właścicielem browaru przy ulicy Piwnej. Jego pierwsza żona zmarła w 1662 roku, a Heweliusz półtora roku później ożenił się ponownie z młodszą o 36 lat Elżbietą Koopman, która była aktywną pomocą w jego pracy naukowej. Para doczekała się czwórki dzieci, w tym syna i trzech córek.

W 1664 roku Heweliusz został pierwszym zagranicznym członkiem londyńskiego Royal Society. Dwa lata później, w 1666 roku, zaproponowano mu objęcie stanowiska dyrektora w nowo zbudowanym obserwatorium w Paryżu, jednak nie przyjął tego zaszczytu, a dyrektorem został Giovanni Cassini. Jako ławnik Starego Miasta w Gdańsku, a później rajca, Heweliusz pełnił różne funkcje, w tym sądownicze oraz zajmował się opieką nad medycyną i szpitalnictwem. Jego roczna pensja wynosiła 300 talarów, co czyniło go osobą zamożną, a jego działalność była również wspierana przez koronowane głowy.

W 1659 roku literacki mecenat okazali mu Ludwika Maria Gonzaga oraz Jan Kazimierz, którzy w tym czasie odwiedzili jego obserwatorium. Król wstępnie go nobilitował, oferując przywileje na druk dzieł, co uczony wykorzystywał w swojej drukarni aż do pożaru w 1679 roku. Zyskiwał także finansową pomoc z Francji, gdzie Ludwik XIV przyznał mu roczną pensję, z której Heweliusz korzystał przez osiem lat. W ramach wdzięczności, swoje prace dedykował królowi. Jan III Sobieski, jeszcze przed objęciem tronu, również odwiedzał Heweliusza, zamawiając u niego zestaw instrumentów astronomicznych, które Heweliusz wykonał własnoręcznie.

Jan Heweliusz zmarł 28 stycznia 1687 roku, w dniu swoich 76. urodzin. Jego ciało złożono w kościele św. Katarzyny. Po jego śmierci, Elżbieta, wdowa po Heweliuszu, na podstawie zebranych materiałów, wydała jeszcze trzy prace i jedną z nich zadedykowała królowi Janowi III Sobieskiemu, podpisując się jako „Elżbieta, wdowa Heweliuszowa”.

Osiągnięcia astronomiczne

W pierwszej części lat czterdziestych XVII wieku Jan Heweliusz rozpoczął systematyczne teleskopowe badania Księżyca. Używając własnych narzędzi, stworzył w 1647 roku dzieło zatytułowane Selenografia, w którym szczegółowo opisał Księżyc. W początkowych rozdziałach książki astronom przedstawia budowę swoich lunet, a następnie dokumentuje wyniki badań nad planetami, towarzyszami Jowisza oraz plamami słonecznymi. Kluczową częścią tej pracy były szczegółowe obserwacje oraz bardzo dokładne mapy Księżyca. W końcowej części Selenografii Heweliusz opisał swoje obserwacje zaćmień oraz zakryć innych ciał niebieskich przez Księżyc. To osiągnięcie zdobyło znaczące uznanie w Europie, co skłoniło go do rozsyłania ręcznie kolorowanych egzemplarzy do znajomych i szanowanych osobistości. Poza tym, niektóre ilustracje zostały wydane jako ulotne druki.

22 listopada 1644 roku Heweliusz nie tylko obserwował, ale również zapisał fazy Merkurego. W następnych latach prowadził szereg obserwacji, obejmujących planety, zaćmienia oraz libracje Księżyca. W 1656 roku ukazała się jego praca zatytułowana Rozprawa o rzeczywistej postaci Saturna, w której Heweliusz poszukiwał odpowiedzi na zagadnienie dotyczące wyglądu tej planety, jednak nie zdołał rozwiązać tajemnicy jej pierścieni. W 1662 roku opublikował dzieło Merkury widoczny na Słońcu (Mercurius in sole visus Gedani, anno christiani 1661), relacjonujące tranzyt Merkurego. Podczas tych badań Heweliusz wyznaczył również kątową średnicę tej planety.

W 1668 roku wydał dzieło Cometographia, w którym dokumentuje swoje własne obserwacje komet i opisuje ich pojawianie się w historii. Odkrył cztery komety, a łącznie obserwował ich siedem. Jako pierwszy astronom zakwestionował teorię Johannesa Keplera, twierdząc, że komety nie poruszają się po prostych liniach, ale po trajektoriach zakrzywionych; temat ten był kontynuowany z sukcesami przez Georga Samuela Dörffela. W 1670 roku, niezależnie od Pera Anthelma, odkrył najstarszą znaną nową gwiazdę – Nova 1670 Vulpeculae.

Kolejna praca Heweliusza, Machina niebieska, została opracowana w dwóch tomach. Pierwszy z nich (Machinae coelestis pars prior) ukazał się w 1673, a drugi (Machinae coelestis pars posterior) w 1679 roku. W tomie pierwszym znalazły się dokładne opisy instrumentów astronomicznych stworzonych przez Heweliusza. John Flamsteed oraz Robert Hooke z Royal Society zakwestionowali metody badawcze gdańszczanina, uważając, że nowoczesne lunety z mikrometrem oferują większą precyzję wobec jego instrumentów. W odpowiedzi na te zarzuty Heweliusz zwrócił się do Royal Society o arbitraż. W maju 1679 roku do Gdańska przybył słynny Edmond Halley, który przez ponad miesiąc przeprowadzał obserwacje za pomocą przyrządów Heweliusza oraz swoich nowoczesnych lunet. Wyniki tej współpracy były pomyślne dla Heweliusza, gdyż dokładność jego pomiarów okazała się równa precyzji pomiarów Halleya, co ten ostatni przekazał Royal Society.

W nocy z 26 na 27 września 1679 roku, gdy Heweliusz przebywał w swojej letniej rezydencji, jego dom, obserwatorium z instrumentami oraz pracownia, jak również drukarnia, spłonęły wskutek pożaru. Na szczęście astronom szybko rozpoczął długotrwałą odbudowę swoich budynków, jednak już w 1680 roku wznowił obserwacje komet, a od 1682 roku systematycznie prowadził badania. W 1685 roku opublikował kolejną pracę pod tytułem Rok zwrotny (Annus Climactericus). Dwa lata później Heweliusz podjął pracę nad katalogiem gwiazd oraz atlasem nieba, zbierając dane od początku lat 50. Mimo jego wysiłków, nie udało mu się zrealizować tego projektu, a oba dzieła zostały opublikowane przez wdowę w 1690 roku. Jego katalog położeń gwiazd, uznawany za najdokładniejszy z ówczesnych, zawierał 1564 pozycje, natomiast atlas nieba ujrzał światło dzienne dzięki wsparciu finansowemu Jana III Sobieskiego, któremu również został zadedykowany. Atlas ten zawiera m.in. cytaty z pracy Uług Bega.

Heweliusz nadał nazwę faculae jasnym obszarom wokół plam słonecznych, które współcześnie nazywane są pochodniami. Określił granice siedmiu gwiazdozbiorów, które sam wprowadził. Na dodatek, w 1652 roku zastosował wahadło do obserwacji zaćmienia Słońca, co miało miejsce dwa lata przed wprowadzeniem wahadła w regulacji zegarów przez Christiaana Huygensa. Jego obserwacje plam słonecznych z lat 1642–1679 są szczególnie istotne, gdyż obejmują one pierwszą część Minimum Maundera, epizodu redukcji aktywności słonecznej, a także okres czasu bezpośrednio go poprzedzającego. W 1659 roku odkrył nowe pary gwiazd podwójnych, stając się jednym z pionierów w tej dziedzinie: 61 Cygni i alfa Capricorni. Przez dwanaście lat, od 1648 do 1662 roku, przeprowadzał obserwacje zmian jasności gwiazdy zmiennej Mira Ceti.

Heweliusz mógł poszczycić się bardzo dobrym wzrokiem. Zbudował szereg własnych oktantów, sekstantów oraz lunet, uzyskując precyzję pomiarów pozycji gwiazd na poziomie 28″ w mierze łukowej, używając instrumentów, które nie posiadały powiększenia kątowego. Jego wyniki przerastały dokładność pomiarów realizowanych przez słynnego duńskiego astronoma Tycho Brahe. W 1683 roku, w hołdzie dla zwycięstwa polskich wojsk Jana III Sobieskiego pod Wiedniem, Heweliusz nadał nowo opisanej konstelacji nazwę Tarcza Sobieskiego. Dodatkowo, jego prace zawierały opisy innych gwiazdozbiorów, takich jak Jaszczurka, Lisek, Mały Lew, Psy Gończe, Ryś oraz Sekstans. Nazwy te, zatwierdzone przez Międzynarodową Unię Astronomiczną w XX wieku, są używane do dnia dzisiejszego. W Selenografii opisał zasadę działania peryskopu i przewidział jego zastosowanie w nauce, co spowodowało, że niektórzy uważają go czasem za wynalazcę tego urządzenia, mimo że podobny przyrząd był opisana już w latach 30. XV wieku przez Johannesa Gutenberga.

Związki Heweliusza z browarnictwem

Jan Heweliusz był postacią niezwykle ważną w historii gdańskiego browarnictwa, znanym browarnikiem pochodzącym z rodziny głęboko zakorzenionej w tradycji piwowarskiej. Jego pradziadek Mikołaj, dziadek Michał oraz ojciec Abraham wszyscy zajmowali się tym samym rzemiosłem. Po zakończeniu studiów oraz podróży zagranicznych, Heweliusz powrócił do Gdańska, gdzie w miarę pogarszającego się zdrowia ojca, przejął obowiązki związane z ich rodzinnym browarem przy ul. Korzennej. Tam starał się zgłębiać tajniki rzemiosła piwowarskiego, intensywnie przygotowując się do całkowitego przejęcia zakładu po ojcu.

Gdy w 1635 roku ożenił się z Katarzyną Rebeschke, w posagu otrzymała ona dwa domy sąsiadujące z domem Heweliusza, a także browar zlokalizowany w jednym z tych domów. Jan Heweliusz, jako zarządca majątku, w tym browaru, rok po ślubie udowodnił swoje umiejętności, zostając przyjętym do gdańskiego cechu browarników, co pozwoliło mu na samodzielne warzenie i sprzedaż piwa. Jego poświęcenie dla branży browarniczej zostało docenione w 1643 roku, kiedy to wybrano go na Starszego gdańskiego cechu browarników.

Po zmarłym ojcu, który odszedł w 1648 roku, Jan zyskał w spadku dom oraz rodzinny browar. Postanowił połączyć oba browary w jeden, a na dachach trzech sąsiadujących domów urządził obserwatorium astronomiczne. W Gdańsku te domy zaczęto nazywać „Heweliuszowymi kamienicami”. Choć jego browar przynosił znaczne zyski, Heweliusz zajął się bardziej badaniami naukowymi, traktując działalność browarniczą głównie jako prestiżową i finansową.

W 1677 roku król Jan III Sobieski, wydając dekret regulujący działalność Gdańskiego Cechu Browarników, nadał Heweliuszowi tytuł Nobilis Ioannes Hevelius Astrologus noster Consul Veteris Civitatis Gedanensis. W ramach tego dekretu, Heweliusz oraz jego potomkowie zostali zwolnieni z wszelkich opłat na rzecz cechu, a jego przywileje obejmowały również możliwość swobodnej sprzedaży piwa nie tylko w obrębie Gdańska, ale i poza nim. Ten przywilej dotyczył jednak tylko Heweliusza i jego żony, nie obejmował reszty rodziny.

Jako znany gdański browarnik, Heweliusz warzył m.in. słynne piwo jopejskie, które charakteryzowało się gęstą, pożywną konsystencją, a jego zdrowotne właściwości były wysoko cenione. Niestety, często bywało ono rozcieńczane wodą, co sprawiało, że traciło swoje pierwotne cechy. Piwo jopejskie z browaru Heweliusza cieszyło się ogromną renomą z uwagi na wysoką jakość. Jan Heweliusz leżakował swoje piwo w piwnicy ratuszowej, mając pieczę nad kluczami do niej.

Pamięć o jego działalności w branży browarniczej trwa do dziś, m.in. dzięki piwu Hevelius, które po raz pierwszy uwarzono w 1985 roku. W 2011 roku, który został ogłoszony rokiem Heweliusza, browar Amber wprowadził na rynek piwo Johannes, ku czci tego wielkiego piwowara. Piwo to powstało we współpracy z Muzeum Historycznym Miasta Gdańska, które otrzymuje część zysków z jego sprzedaży.

Pamiątki po Heweliuszu

W sercu Gdańska, w historycznym kościele św. Katarzyny, znajduje się epitafium poświęcone Janowi Heweliuszowi, które zdobi posadzkowa płyta nagrobna z rodzinnym herbem Żuraw. To właśnie w tym miejscu spoczywa on na wieczność. Inskrypcja na nagrobku jest w dobrym stanie, co pozwala na jej łatwe odczytanie. W grobie Heweliusza znajdują się również szczątki jego drugiej żony, Elżbiety Koopmann, oraz członków rodziny, w tym córki Julianny Renaty Hindrickson i wnuczki Joanny Elżbiety Hindrickson.

W Archiwum Państwowym w Gdańsku można odnaleźć dyplom, który Heweliusz zdobył jako członek Royal Society of London. To świadectwo jego osiągnięć i uznania w kręgach naukowych tamtego okresu.

Oprócz tego, zachowały się drobne fragmenty, które najprawdopodobniej pochodzą od największej lunety Heweliusza opisanej w jego pracach, w tym w dziele Machinae Coelestis. Ta monumentalna luneta miała długość 46 m i była umieszczona na słupie o wysokości 30 m, co na pewno robiło ogromne wrażenie. Umiejscowiona na łące przed bramą Oliwską, przetrwała pożar, gdyż nie była zlokalizowana na ulicy Korzennej. Pomimo swojej imponującej konstrukcji, Heweliusz rzadko z niej korzystał z uwagi na jej niewygodę w obsłudze.

Upamiętnienie

W 2006 roku na placu przy ul. Korzennej w Gdańsku odsłonięto pomnik Jana Heweliusza, stworzony przez Jana Szczypkę. Inna statua tego wybitnego astronoma znajduje się przed szkołą przy ul. Zgody II na Przymorzu, która wcześniej nosiła nazwę Szkoła Podstawowa Nr 71 im. Jana Heweliusza, a obecnie funkcjonuje jako gimnazjum nr 20 im. Hanzy.

Rok 2011, jako 400. rocznica urodzin Jana Heweliusza, został uświetniony przez Pocztę Polską, która wprowadziła do obiegu okolicznościowy znaczek pocztowy z portretem naukowca, przedstawiający zaćmienie Słońca, na podstawie ryciny z jego dzieła, Mercurius in sole visus Gedani, 1659.

W historii medali pamiętnych dedykowanych Heweliuszowi wyróżnia się kilka znaczących egzemplarzy, takich jak:

• pierwszy medal, wybity za życia astronoma (około 1684), upamiętniający konstelację „Tarczą Sobieskiego”, na awersie którego znajduje się popiersie Jana III Sobieskiego z wieńcem laurowym, a na rewersie widok oblężonego Chocimia oraz herb rodu Sobieskich z zaznaczonymi gwiazdami,
• kolejne medale, wybite bezpośrednio po śmierci Heweliusza, w tym jeden autorstwa Jana Höhna młodszego, gdzie awers zdobi jego popiersie, a rewers zawiera łaciński tekst ku jego czci,
• drugi medal pośmiertny zaprojektowany przez szwedzkiego medaliera Arvida Karlsteena, ukazujący na awersie popiersie Heweliusza i orła z rozłożonymi skrzydłami na rewersie, unoszącego się nad drzewami,
• liczne medale wybite w 1987 roku dla uczczenia 300-lecia śmierci astronoma,
• oraz medal z 2011 roku, z okazji 400. rocznicy jego urodzin. Na awersie tego medalu widnieje widok powierzchni Księżyca oraz herb Gdańska, a na rewersie półpostać Heweliusza w otoczeniu fragmentu mapy nieba oraz Tarczy Sobieskiego, ozdobionej siedmioma cyrkoniami symbolizującymi gwiazdy.

Imię Heweliusza nosi nie tylko jeden z dziedzińców głównego gmachu Politechniki Gdańskiej, ale także polski okręt hydrograficzny ORP Heweliusz. Prom kolejowo-samochodowy typu RORO MF Jan Heweliusz, który zatonął na Morzu Bałtyckim 14 stycznia 1993 roku, również nosił jego imię. Dodatkowo, od 17 lutego 2011 roku, patronuje tramwajom Pesa Swing 120NaG SWING Gdańskich Autobusów i Tramwajów, o numerze bocznym 1013, dzwonowi dis3 w Ratuszu Głównego Miasta w Gdańsku, jak również dzwonowi a1 w kościele św. Katarzyny w Gdańsku.

Sejm Rzeczypospolitej Polskiej postanowił, że rok 2011 będzie Rokiem Jana Heweliusza. Natomiast Hevelianum, instytucja, której patronem jest astronom, w roku 2021 obchodzi 410. rocznicę jego urodzin. Szczegóły obchodów można znaleźć na stronie janheweliusz.pl.

Twórczość naukowa

Jan Heweliusz to znany polski astronoma, którego twórczość naukowa w dużym stopniu przyczyniła się do rozwoju astronomii. Poniżej przedstawione są najważniejsze jego dzieła:

• Selenographia sive lunae descriptio, Gdańsk 1647, drukarnia A. Hünefeld,
• Mercurius in sole visus Gedani, anno christiani 1661, Gdańsk 1662, drukarnia S. Reiniger,
• Cometographia, Gdańsk 1668, drukarnia S. Reiniger,
• Machinae coelestis pars prior, Gdańsk 1673, drukarnia S. Reiniger,
• Machinae coelestis pars posterior, Gdańsk 1679, drukarnia S. Reiniger,
• Prodromus astronomiae cum catalogo fixarum et firmamentum Sobiescianum, Gdańsk 1690, drukarnia J. Z. Stollius.

Listy i materiały

Jan Heweliusz, znany astronom i naukowiec, pozostawił po sobie bogaty zbiór korespondencji oraz dokumentów. Poniżej przedstawiamy niektóre z nich, które świadczą o jego interakcjach z różnymi znakomitymi osobistościami oraz jego wkładzie w rozwój astronomii i matematyki.

• Korespondencja, wyd. J. E. Olhoffius Excerpta ex literis illustrissimorum et clarissimorum virorum… od J. Hevelium conscriptis, Gdańsk 1683,
• Korespondencja z różnymi osobami z lat 1645–1661, m.in. z M. Głoskowskim, rękopis w Bibliothèque Nationale w Paryżu, sygn. MS. latin. 10347-10349; por.: J. N. Franke, A. Jakubowski „Maciej Głoskowski, matematyk polski XVII wieku”, Rozprawy AU Wydział Matematyczno-Przyrodniczy, t. 5 (1878), s. 140 i odb.; F. Schwarz „Hevelius-Briefe”, Mitteilungen d. Westpreussischen Geschichtsvereins, t. 24 (1925),
• Korespondencja z E. Halleyem, w: E. F. Mac Pike Hevelius, Flamsteed and Halley. Three Contemporary Astronomers and their Mutual Relations, Londyn 1937,
• Korespondencja z S. Lubienieckim młodszym, w: S. Lubieniecki Theatrum cometicum, cz. 1, Amsterdam 1668,
• List do H. Oldenburga, 5 lipca 1670, wyd. w: Philosophical Transactions (Londyn) Abridg. 1809, t. 1, s. 514,
• Od J. A. Komenskiego, 25 lipca 1647, wyd. J. Kváčala Analecta Comeniana, Jurievi 1909,
• Od J. Falcka Polonusa, Hamburg, 10/20 grudnia 1658, wyd. J. C. Block Jeremias Falck, sein Leben und seine Werke, Gdańsk 1890, s. 10–11; por. M. Mrozińska: (E. Iwanoyko Jeremiasz Falck Polonus…, Poznań 1952, rec.), Biuletyn Historii Sztuki 1954, nr 1, s. 184, przyp. 41,
• Listy w rękopisach bibliotek w Anglii (Obserwatorium Greenwich, Royal Astronomical Society, Royal Society) oraz w Stanach Zjednoczonych; wiad. podaje T. Olczak „J. Heweliusz i magnetyzm ziemski”, Postępy Astronomii 1955, zeszyt 2,
• Dokument królewski, Gdańsk, 21 października 1677, dot. stałej rocznej pensji, wyd. D. Wierzbicki „Żywot i działalność J. Heweliusza…”, Pam. AU Wydział Filologiczny, t. 7 (1889), s. 30 przypisy i odb., Kraków 1888; podobiznę autografu podał H. Biegeleisen Ilustrowane dzieje literatury polskiej, t. 4, Wiedeń 1906, s. 304.

Te dokumenty nie tylko dokumentują działalność Heweliusza, ale również ukazują jego związki z innymi myślicielami oraz wpływ, jaki wywarł na rozwój nauki w XVII wieku.

---

Oceń: Jan Heweliusz

---