Bogusław Radziwiłł, herbu Trąby, to postać wybitna i jednocześnie kontrowersyjna w historii Polski. Urodził się 3 maja 1620 roku w Gdańsku, a swoją życiową drogę zakończył 31 grudnia 1669 roku pod Królewcem. Był on księciem Świętego Cesarstwa Rzymskiego, wielokrotnym posłem na Sejm Rzeczypospolitej, a także piastował stanowisko starosty barskiego. W ramach swojego zaangażowania pełnił również funkcje koniuszego wielkiego litewskiego od 1646 roku oraz chorąży wielki litewski od 1638 roku. Co więcej, Radziwiłł był feldmarszałkiem szwedzkim i sprawował urząd generalnego namiestnika Prus Książęcych w latach 1657–1669.
Warto podkreślić, że był ostatnim męskim przedstawicielem kalwińskiej linii Radziwiłłów, mającej siedziby na Birżach i Dubinkach. Jako prawnuk Mikołaja Radziwiłła Rudego, odziedziczył dziedzictwo po swoim ojcu, Januszu Radziwiłłe, który był kasztelanem wileńskim, oraz matce, Elżbiecie Zofii Hohenzollern, córce margrabiego-elektora brandenburskiego, Jana Jerzego Hohenzollerna. Radziwiłł miał również przyrodniego brata, księcia sasko-lauenburskiego Franciszka Erdmanna.
Postać Bogusława Radziwiłła jest przedmiotem wielu ocen i interpretacji. Z jednej strony krytycy nazywają go zdrajcą I Rzeczypospolitej i magnatem, który dbał jedynie o własne interesy oraz majątek; z drugiej strony, dostrzegają w nim patriotę, który starał się ocalić Wielkie Księstwo Litewskie przed dominacją carów Rosji. Warto również zaznaczyć jego rolę jako protektora protestantyzmu na Litwie oraz Podlasiu. Jako jeden z najbogatszych i najbardziej wpływowych członków rodu Radziwiłłów w XVII wieku, odgrywał istotną rolę w ówczesnych wydarzeniach politycznych.
Współczesna kultura popularna postrzega Bogusława Radziwiłła przede wszystkim jako postać z XIX-wiecznej powieści historycznej Potop autorstwa Henryka Sienkiewicza. Co więcej, w reżyserowanym przez Jerzego Hoffmana filmie fabularnym, wcielił się w jego rolę Leszek Teleszyński. Dzięki tym przedstawieniom jego figura zyskała nowe oblicze w świadomości społecznej, łącząc tradycję historyczną z nowoczesną narracją filmową.
Życiorys
Dzieciństwo oraz młodość
Bogusław Radziwiłł urodził się w piękny, niedzielny poranek 3 maja 1620 roku w Gdańsku. Jego narodziny miały miejsce w kamienicy, którą jego rodzina wynajmowała od znanego burmistrza, Jana van der Linde. W roli ojca chrzestnego wystąpił elektor palatyn reński oraz król Czech, Fryderyk V, znany jako Król Zimowy. Sakramentu chrztu udzielił pastor kalwiński Georgius Pauli, wiodąca postać kalwińskiego duchowieństwa w Gdańsku. Niestety, zaledwie kilka miesięcy po przyjściu na świat Bogusława, jego ojciec Janusz zmarł, a w swoim testamencie zobowiązał brata, Krzysztofa Radziwiłła, do opieki nad dziećmi. Janusz Radziwiłł życzył sobie, by jego syn był kształcony w duchu ewangelickim w instytucjach edukacyjnych, które nie były związane z Kościołem katolickim. Wskazał również na potrzebę, aby Bogusław nie udawał się do Włoch ani Hiszpanii, aż nie osiągnie wieku pełnoletniego. Po narodzinach, Bogusław wraz z matką udał się do Wilna, aby uczestniczyć w pogrzebie swojego ojca.
W opiece nad młodym księciem pomagał dworzanin Radziwiłłów, Daniel Naborowski. W lutym 1621, na krótko po tym, dwór księżnej Elżbiety Zofii opuścił Litwę, a rodzina przeniosła się do Królewca, później do Elbląga i na powrót do Gdańska. Przez pierwsze lata życia, Bogusław wychowywał się w Gdańsku oraz w pomorskim majątku w Smołdzinie. W 1623 roku, jego matka postanowiła wywieźć go do Lichtenberga we Frankonii, co naruszało ustalenia z prawnym opiekunem. Krzysztof Radziwiłł starał się o powrót Elżbiety Zofii do Polski, co udało mu się zrealizować, kiedy ta przybyła z dziećmi przez Czechy. W 1628, młody Bogusław został zaprezentowany królowi Zygmuntowi III Wazie.
Bogusław Radziwiłł wkrótce stał się pod opieką swojego stryja, Krzysztofa, i ciotki, Anny z Kiszków Radziwiłłowej. Zdobywał edukację w Dolatyczach, a jego nauczycielem był pastor Paweł Demitrowicz. Pod koniec 1628 roku, w związku ze wzmożonym zagrożeniem epidemią na Polesiu, Bogusław został przewieziony do Kiejdan. W Kiejdanach nauczycielami młodego księcia byli pastor Krzysztof Minwid oraz dyrektor miejscowego szkoły zborowej, Jan Domazovius. W grudniu 1629 roku, Bogusław opuścił Kiejdany i wrócił pod opiekę ciotki. W 1631 roku brał udział w Warszawskim Sejmie, gdzie miał okazję przemawiać w obecności króla.
Podróże zagraniczne
Bogusław Radziwiłł wyruszył w podróż zagraniczną z towarzyszącym mu orszakiem poddanych, dowodzonym przez dworzanina Samuela Puciatę. W drodze do Groningen odwiedził Szczecin oraz Berlin. Z chwilą przybycia do Niderlandów w grudniu 1637 roku, zapisał się na tamtejsze uczelnie, jednak szybko je opuścił i kontynuował edukację w Utrechtu, gdzie zaciągnął się do służby księcia orańskiego Fryderyka Henryka, biorąc udział w oblężeniu miast Bredy i Venlo. Ostatecznie zrezygnował z armii, wybierając podróże po Europie jako swoje główne zajęcie. W październiku 1638 roku wrócił do Utrechtu, aby powrócić do nauki.
Na początku roku 1639, Bogusław odwiedził Paryż, tam brał udział w chrzcinach delfina Ludwika oraz uzyskał audiencję u Ludwika XIII w celu interwencji dla uwięzionego królewicza Jana Kazimierza Wazy. Wyruszył następnie w podróż po południowej Francji. Niespodziewane oblężenie Antwerpii skłoniło go do podjęcia wysiłków, by w nim uczestniczyć, lecz jego plany pokrzyżował sztorm na kanale La Manche. W takiej sytuacji udał się do Londynu, gdzie spotkał królewicza Anglii, Karola I Stuarta.
Później ponownie udał się do Holandii i zamieszkał w Hadze. Starając się pomóc Janowi Kazimierzowi, został zaproszony do spotkania z nim, które odbyło się przez Anglię do Francji, gdzie spotkał się z uwolnionym z niewoli królewiczem. W maju 1640 roku Radziwiłł znajdował się na froncie, walcząc we Flandrii, by jednak w 1641 roku wrócić do Witna po śmierci stryja Krzysztofa.
Powstanie Chmielnickiego
Po powrocie do Rzeczypospolitej w 1648, Bogusław osiedlił się w swoich dobrach na Podlasiu, przebywając w Starej Wsi. Stworzył chorągiew husarską, jak również piechotę cudzoziemską, a jego działania miały na celu wpływ na politykę w kraju. Jego starania doprowadziły do unieważnienia sejmiku w Brześciu, którego decyzje miały korzystny charakter dla Sapiehów. W 1649 roku udał się do Krakowa na koronację Jana II Kazimierza Wazy, osłaniając tę nową funkcję generala gwardii królewskiej.
Jednak początki konfliktu na Ukrainie były dla Bogusław Radziwiłła trudne z racji na zwłokę w wysyłaniu pułków do walki, a do bardziej zaawansowanej aktywności doszło dopiero w 1651 roku, kiedy to pełnił dowództwo wojsk cudzoziemskich pod Beresteczkiem. Po śmierci najważniejszego stratega Mikołaja Potockiego, Bogusław Radziwiłł uzyskał komendę Bar i otrzymał starostwa w nowych dominiach.
Potop szwedzki
Kontynuował politykę swojego przodka – Mikołaja Radziwiłła Czarnego, dążąc do niezależności Litwy. W obliczu nieuchronnego konfliktu z Królestwem Szwecji Bogusław Radziwiłł zaczął podążać ku niepewnym aliansom z elektorami z Brandenburgii. A kiedy nastały kłopoty, Radziwiłł podjął próby sfrustrowania wojska Szwecji, kierując swoje działania ku Podlasiu. W 1655 roku związał się z Karolem X Gustawem, pod jego komendą znalazł się w Tykocinie.
Uczestniczył w oblężeniach z celem walki z Sapiehami, a po sukcesach okupacyjnych rozpoczął rozwiązywanie egalitarnych stosunków na odzyskanych ziemiach pod swój wpływ. W grudniu 1655 roku spotkał się z królem szwedzkim Karolem X Gustawem i oddał swoją lojalność, podczas gdy jednocześnie musiał zmierzyć się z rewolucją miejscowej szlachty w Podlasiu.
Generalny namiestnik Prus Książęcych
W 1657 roku, w obliczu porażek wojsk siedmiogrodzkich oraz wycofania się Szwedów, do Bogusława Radziwiłła znowu przyszedł czas na przełomowe decyzje. Zwaszywując swoje zależności z elektorem brandenburskim, podpisał traktaty welawsko-bydgoskie i stał się pomocy w negocjacjach dla zakończenia konfliktu z Polską.
Przez zasługi Bogusław Radziwiłł uzyskał pozycję generalnego namiestnika Prus Książęcych, gdzie stał się kluczowym graczem w polityce Królestwa, mając kontrolę nad handlem zbożem litewskim. Pomimo trudności, jakie stawiała sytuacja polityczna i liczne skandale prawne, Radziwiłł starał się wzmocnić swoją pozycję w kraju, stając się znaczącym graczem w zawirowaniach politycznych Rzeczypospolitej. Uczestniczył również w obradach sejmowych, próbując przywrócić swoją pozycję.’)Jana Sobiepana Zamoyskiego.
Genealogia
W celu lepszego zrozumienia historycznego kontekstu rodziny Radziwiłłów, przedstawiamy poniżej szczegółowe informacje dotyczące ich genealogii.
| _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ |
| _ | Jerzy Radziwiłł Herkules | |||||||||||||||
| _ | ||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | ||||||||||||
| _ | Mikołaj Radziwiłł Rudy | _ | ||||||||||||||
| _ | ||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | |||||||||
| _ | Barbara Kola | |||||||||||||||
| _ | ||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | ||||||||||||
| _ | Krzysztof Radziwiłł Piorun | _ | ||||||||||||||
| _ | ||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | ||||||
| _ | Jan Tomicki | |||||||||||||||
| _ | ||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | ||||||||||||
| _ | Katarzyna Tomicka | _ | ||||||||||||||
| _ | ||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | |||||||||
| _ | Barbara Potulicka | |||||||||||||||
| _ | ||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | ||||||||||||
| _ | Janusz Radziwiłł | _ | ||||||||||||||
| _ | ||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | |||
| _ | Konstanty Ostrogski | |||||||||||||||
| _ | ||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | ||||||||||||
| _ | Konstanty Wasyl Ostrogski | _ | ||||||||||||||
| _ | ||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | |||||||||
| _ | Aleksandra Olelkowicz Słucka | |||||||||||||||
| _ | ||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | ||||||||||||
| _ | Katarzyna Ostrogska | _ | ||||||||||||||
| _ | ||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | ||||||
| _ | Jan Amor Tarnowski | |||||||||||||||
| _ | ||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | ||||||||||||
| _ | Zofia Tarnowska | _ | ||||||||||||||
| _ | ||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | |||||||||
| _ | Zofia Szydłowiecka | |||||||||||||||
| _ | ||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | ||||||||||||
| _ | Bogusław Radziwiłł | _ | ||||||||||||||
| _ | ||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ |
| _ | Joachim I Nestor | |||||||||||||||
| _ | ||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | ||||||||||||
| _ | Joachim II Hektor | _ | ||||||||||||||
| _ | ||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | |||||||||
| _ | Elżbieta Oldenburg | |||||||||||||||
| _ | ||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | ||||||||||||
| _ | Jan Jerzy Hohenzollern | _ | ||||||||||||||
| _ | ||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | ||||||
| _ | Jerzy Brodaty | |||||||||||||||
| _ | ||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | ||||||||||||
| _ | Magdalena Wettyn | _ | ||||||||||||||
| _ | ||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | |||||||||
| _ | Barbara Jagiellonka | |||||||||||||||
| _ | ||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | ||||||||||||
| _ | Elżbieta Zofia Hohenzollern | _ | ||||||||||||||
| _ | ||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | |||
| _ | Jan V, książę Anhalt-Zerbst | |||||||||||||||
| _ | ||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | ||||||||||||
| _ | Joachim Ernest Anhalt-Zerbst | _ | ||||||||||||||
| _ | ||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | |||||||||
| _ | Małgorzata Brandenburska | |||||||||||||||
| _ | ||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | ||||||||||||
| _ | Elżbieta Anhalcka | _ | ||||||||||||||
| _ | ||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | ||||||
| _ | Wolfgang I von Barby | |||||||||||||||
| _ | ||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | ||||||||||||
| _ | Agnieszka von Barby-Mühlingen | _ | ||||||||||||||
| _ | ||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | _ | |||||||||
| _ | Agnieszka von Mansfeld-Mittelort | |||||||||||||||
| _ | ||||||||||||||||
| _ | _ | _ | _ | _ | ||||||||||||
Przypisy
- Paweł Krakowiak, Dwa Sejmy w 1666 roku, Toruń 2010, s. 490.
- Wacław Uruszczak, Frakcje senatorskie w sierpniu 1668 roku, w: Parlament, prawo, ludzie, studia ofiarowane profesorowi Juliuszowi Bardachowi w sześćiesięciolecie pracy twórczej, Warszawa 1996, s. 317.
- Jan Dzięgielewski, Izba poselska w systemie władzy Rzeczypospolitej w czasach Władysława IV, Warszawa 1992, s. 177.
- Stefania Ochmann-Staniszewska, Sejmy lat 1661–1662. Przegrana batalia o reformę ustroju Rzeczypospolitej, Wrocław 1977, s. 256.
- Stefania Ochmann-Staniszewska, Sejmy lat 1661–1662. Przegrana batalia o reformę ustroju Rzeczypospolitej, Wrocław 1977, s. 260.
- Stefania Ochmann-Staniszewska, Sejm koronacyjny Jana Kazimierza w 1649 r., Acta Universitatis Wratislaviensis. Historia 45, Wrocław 1985, s. 249.
- Porządek na seymie walnym elekcyey między Warszawą a Wolą przez opisane artykuły do samego aktu elekcyey należące, vchwalony y postanowiony roku Pańskiego M.DC.XLVIII, dnia VI października, s. 21.
- Volumina Legum, t. IV, Petersburg 1860, s. 500.
- Słuck, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. X: Rukszenice – Sochaczew, Warszawa 1889, s. 839.
- Svffragia Woiewodztw y Ziem Koronnych y Wielkiego Xięstwa Litewskiego, Zgodnie na Naiaśnieyßego Michała Korybvtha, Obranego Krola Polskiego [....] Dnia dziewiętnastego Czerwca, Roku 1669, [b.n.s.].
Pozostali ludzie w kategorii "Szlachta i monarchia":
Aleksander Benedykt Sobieski | Jan Mikołaj ChodkiewiczOceń: Bogusław Radziwiłł