Bazylika św. Brygidy w Gdańsku

---

Historia

Kaplica pokutnic

Na początku drugiej połowy XIV wieku, w okolicach 1350 roku, na wschód od istniejącego już kościoła parafialnego św. Katarzyny, powstała kaplica pokutnic poświęcona św. Marii Magdalenie. Z biegiem lat, kaplica ta została rozbudowana oraz włączona w architekturę kościoła klasztornego. Jak głosi stara, czternastowieczna legenda, w jej pobliżu miała się ukazać Matka Boska, co wpłynęło na wiarę w uzdrawiającą moc wody ze studzienki zlokalizowanej w obrębie klasztornych murów. W roku 1974, podczas prac porządkowych na dawnym dziedzińcu odkryto studnię, ocembrowaną ciosanymi kamieniami oraz zwieńczoną ceglanym gzymsem, datowaną na połowę XII wieku.

W roku 1374, w trakcie podróży z Rzymu do Vadsteny w Szwecji, zatrzymała się w Gdańsku kondukt żałobny z doczesnymi szczątkami założycielki Zakonu Najświętszego Zbawiciela, świętej Brygidy Szwedzkiej. Mieszkańcy miasta złożyli jej cześć, a jej sarkofag z relikwiami początkowo umieszczono w kościele Mariackim, a potem przeniesiono do kaplicy pokutnic. Przechowywanie relikwii tej Sługi Bożej przyczyniło się do szybkiego rozwoju kultu św. Brygidy na Pomorzu.

W 1392 roku z Vadsteny, na prośbę wielkiego mistrza krzyżackiego, do Gdańska przybyło kilka sióstr, które przekształciły stowarzyszenie pokutnic w regularny klasztor Najświętszego Zbawiciela. Rozpoczęły one formację duchową, a już w kolejnym roku, z nadzieją na sukces, wystąpiły do papieża Bonifacego IX o zgodę na utworzenie klasztoru, która została przyznana w 1394 roku.

Klasztor brygidek w Gdańsku

Oficjalne erygowanie klasztoru Zakonu Najświętszego Zbawiciela miało miejsce 8 grudnia 1396 roku. Macierzystym domem tego zakonu był klasztor w Vadstenie. Równocześnie z jego erygowaniem, rozpoczęto budowę kościoła klasztornego, która trwała z przerwami aż do 1512 roku. W dniu 4 grudnia 1397 roku biskup Stefan z Chełmży poświęcił nowy kościół, który w przyszłości, w 1514 roku, został przebudowany na formę trójnawową.

W roku 1400 wzniesiono także męski klasztor, oddzielony od żeńskiego wysokim murem, zgodnie z zasadami ustanowionymi przez św. Brygidę. Ojcowie brygidianie, żyjąc według reguły zakonu, sprawowali liturgię oraz otaczali opieką siostry brygidki, a także służyli duszpasterską pomocą biskupom. Największy rozkwit zgromadzenia miał miejsce w XV i XVI wieku, kiedy liczba powołań rosła, a budynki klasztorne i kościół były ciągle modernizowane.

Niestety, w 1587 roku sytuacja się pogorszyła: spłonął kościół wraz z częścią zabudowy, a konflikty z luteranami, którzy zajmowali wówczas miejsca w radzie miejskiej, zaczęły narastać. Wydarzenia te, w połączeniu z grabieżczymi napadami na klasztor oraz wprowadzeniem zakazu przyjmowania nowych nowicjuszek, doprowadziły do zmniejszenia liczby zakonnic oraz do rozkładu wspólnotowego życia.

W roku 1592 biskup Hieronim Rozdrażewski wydał dekret przekazujący dobra klasztorne sióstr brygidek jezuitom. Miasto, w których radzie znajdowali się zwolennicy Lutra, sprzeciwiło się przybyciu jezuitów do Gdańska. Niemniej jednak, jezuici nie tylko przybyli, ale w 1606 roku przejęli duszpasterstwo, uzupełniając liczebnie wspólnotę brygidan o siostry z rozwiązanej ukraińskiej prowincji zakonu. Zakon Najświętszego Zbawiciela zyskał wówczas na sile, a dzięki biskupowi włocławskiemu prymasowi Polski, Janowi Tarnowskiemu, odbudowano kościół, wznowiono nowicjat i założono szkołę dla dziewcząt.

Parafia przy kościele zakonnym

W 1660 roku, przy kościele zakonnym św. Brygidy, utworzono po raz pierwszy parafię. Jej sprawowanie powierzono dwóm ojcom brygidianom, a pozostali ojcowie zajmowali się pastoralną opieką sióstr zakonnic. W tamtych czasach pierwszy kościół parafialny Gdańska pod wezwaniem św. Katarzyny był już pod zarządem protestantów.

Sytuacja zakonu po rozbiorach Polski

Wraz z rozbiorami Polski nastąpiły istotne zmiany w sytuacji zakonu. Prusy, po II rozbiorze, przejęły Gdańsk i majątek zakonu św. Brygidy, uniemożliwiając przyjmowanie nowicjuszek. Ostatecznie zakazano całkowicie przyjmowania nowych kandydatek, co spowodowało drastyczne zmniejszenie liczby sióstr i wprowadziło klasztor w stan dewastacji.

Do dewastacji przyczyniły się również działania wojska napoleońskiego w czasie kampanii rosyjskiej w roku 1807, które zajęło zakonne pomieszczenia i przekształciło je na koszary oraz zaaranżowało w kościele fabrykę zbrojeniową. Straty były ogromne, wiele cennych przedmiotów liturgicznych i ozdób zginęło. Po tym wydarzeniu siostry musiały opuścić klasztor. Niestety, po zakończeniu tego okresu, nastąpiła sekularyzacja gdańskiego klasztoru św. Brygidy, wprowadzona rozporządzeniem króla Prus Fryderyka Wilhelma III w 1817 roku. Oznaczało to, że po śmierci ostatniej zakonnicy, klasztor przejdzie na własność rządu pruskiego. Ostatnia z sióstr, Anna Maria Netki, zmarła 26 sierpnia 1885 roku i została pochowana w podziemiach kościoła św. Brygidy w Gdańsku obok innych zakonnic.

Dzieje kościoła w okresie Wolnego Miasta Gdańska

Po zakończeniu I wojny światowej i wprowadzeniu traktatu wersalskiego utworzono Wolne Miasto Gdańsk, które terytorialnie przeszło pod zarząd biskupa chełmińskiego z siedzibą w Pelplinie. W roku 1920, biskup chełmiński Augustyn Rosentreter erygował nową parafię, wydzieloną z parafii św. Katarzyny. Jej granice obejmowały część Starego Miasta, Osiek, okolice gdańskich stoczni, Zielony Trójkąt i tereny w pobliżu Nowego Portu. Podział ten istniał aż do roku 1994, kiedy to wydzielono parafię św. Katarzyny Szwedzkiej na Zielonym Trójkącie. Po utworzeniu diecezji gdańskiej w1925 roku, parafia św. Brygidy prowadziła duszpasterstwo w języku niemieckim oraz polskim, aż do 1 września 1939 roku, kiedy wybuchła II wojna światowa.

Dzieje kościoła po II wojnie światowej

Gdańsk został zdobyty przez wojska radzieckie oraz polskie 30 marca 1945 roku. Żołnierze radzieccy potraktowali te tereny jako tereny niemieckie, co prowadziło do masowego dewastowania, plądrowania, oraz palenia mieszkań i budynków, w tym świątyń katolickich i protestanckich. Jedynym obiektem, który nie uległ dewastacji, był kościół św. Mikołaja. Niestety, kościół św. Brygidy został poważnie uszkodzony przez żołnierzy Armii Czerwonej, co zniszczyło mury i część sklepienia. Trzydziestoparoletnie ruiny niszczały do 1970 roku, kiedy to władze komunistyczne przekazały je diecezji gdańskiej. Wówczas biskup gdański Lech Kaczmarek powołał na proboszcza parafii św. Brygidy księdza Henryka Jankowskiego, który natychmiast rozpoczął prace nad rekonstrukcją kościoła.

W latach 1972–1974 odbyły się intensywne prace rekonstrukcyjne, które przywróciły kościołowi jego historyczny kształt. Prace odbywały się pod okiem inżynierów Zenona Sykutery i Kazimierza Macura. Odbudowane zostały również zniszczone zabytkowe wieże. Mimo przeprowadzonych robót, nie udało się odtworzyć wewnętrznego wystroju kościoła z uwagi na brak dokumentacji. 8 października 1983 roku, po zakończonych pracach, odbudowany kościół został rekonsekrowany przez ks. bpa Lecha Kaczmarka, a pięć lat później ogłoszono go Sanktuarium Matki Bożej Królowej Świata Pracy, podczas gdy w tym czasie na terenie parafii działały trzy stocznie oraz wiele innych zakładów pracy.

Okres Solidarności

W sierpniu 1980 roku, w trakcie strajków, kościół św. Brygidy stał się centrum opieki duszpasterskiej dla strajkujących robotników. Po ogłoszeniu stanu wojennego 13 grudnia 1981 roku, kościół zyskał miano ośrodka oporu przeciwko reżimowi komunistycznemu, w dużej mierze dzięki ówczesnemu proboszczowi, księdzu Henrykowi Jankowskiemu, który wspierał zdelegalizowaną „Solidarność” oraz jej członków. Na plebanii znajdowali niejednokrotnie pomoc ludzie tak znaczący, jak Lech Wałęsa, Tadeusz Mazowiecki, Jacek Kuroń, Adam Michnik, Bronisław Geremek, Andrzej Gwiazda, Marek Jurek oraz ksiądz Jerzy Popiełuszko.

Kościół św. Brygidy, postrzegany jako „kościół Solidarności”, przyciągał wielu wybitnych gości, wśród których znajdowali się prezydenci Stanów Zjednoczonych, Ronald Reagan z małżonką, George Bush z małżonką, prezydent Niemiec Richard von Weizsäcker, prezydent Francji François Mitterrand, premier Wielkiej Brytanii Margaret Thatcher, księżniczka Anna z Wielkiej Brytanii, senator Ted Kennedy z rodziną oraz królowa Holandii Beatrix, a także król Szwecji Karol XVI Gustaw oraz wielu innych ambasadorów akredytowanych w Warszawie.

Okres III Rzeczypospolitej

W roku brygidiańskim, 23 listopada 1991 roku, papież Jan Paweł II nadał kościołowi św. Brygidy w Gdańsku tytuł Bazyliki Mniejszej, czemu uroczyście nadał biskup Tadeusz Gocłowski, ordynariusz diecezji gdańskiej, 1 stycznia 1992 roku. Na czoło parafii stanął ksiądz prałat Henryk Jankowski.

W dniu 17 lipca 2010 roku, odbył się pogrzeb księdza prałata Henryka Jankowskiego, na którym obecność miały tysiące osób z Gdańska i całej Polski. Ciało księdza spoczęło w krypcie kościoła św. Brygidy w nawie bocznej bazyliki. W 2010 roku zapoczątkowano, dzięki wsparciu Miasta Gdańska, renowację elewacji zewnętrznej nawy południowej z wieżą, a w roku 2011 ruszyła renowacja elewacji zewnętrznej trzech stron prezbiterium. Dodatkowo, w 2010 roku, pod baptysterium odkryto kryptę z szczątkami osób pochowanych w kościele.

Wyposażenie wnętrza

Kościół św. Brygidy w Gdańsku pełni niezwykle ważną rolę jako narodowe sanktuarium, w którym można znaleźć liczne elementy nawiązujące do historii oraz patriotyzmu. Jego wnętrze zdobione jest różnorodnymi dziełami, które upamiętniają walki narodowowyzwoleńcze Polaków. Wśród najważniejszych z nich znajdują się:

• bursztynowy ołtarz, zaprojektowany przez prof. Stanisława Radwańskiego oraz bursztynnika Mariusza Drapikowskiego, który znajduje się w prezbiterium i zawiera kopię wizerunku Matki Bożej Jasnogórskiej; odsłonięcie miało miejsce 16 grudnia 2017 roku,
• płaskorzeźba Matki Bożej, która przyozdobiona jest suknią z wizerunkami herbów miast polskich,
• płaskorzeźba błogosławionego Jerzego Popiełuszki, która umieszczona jest w symbolicznej grobie,
• drewniane krzyże pochodzące z gdańskich stoczni, z okresu strajków z lat 1980 i 1988,
• brązowe drzwi z wizerunkami 152 postaci, które przedstawiają historię „Solidarności”,
• epitafium upamiętniające Polaków, którzy zostali zamordowani przez Ukraińców w czasie rzezi wołyńskiej oraz podczas czystki etnicznej w Małopolsce Wschodniej,
• epitafium dedykowane zbrodni katyńskiej, które zawiera ziemię z miejsc kaźni polskiej inteligencji; składa się z kilkuset krzyży o wymiarach 17 cm x 9 cm, co symbolizuje datę 17 września 1939 roku – dzień agresji Związku Sowieckiego na Polskę,
• epitafia upamiętniające żołnierzy Armii Krajowej, Narodowych Sił Zbrojnych oraz innych organizacji, jak Tajna Organizacja Wojskowa „Gryf Pomorski” czy Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość”,
• tablice pamiątkowe wymieniające postaci takie jak Marszałek Polski Józef Piłsudski, generał Władysław Sikorski, biskup Edmund Nowicki, major Zygmunt Szendzielarz ps. „Łupaszka”, porucznik Józef Dambek, oraz podporucznik Antoni Burzyński ps. „Kmicic”,
• urny z ziemią z miejsc polskiej martyrologii, w tym: obozu koncentracyjnego Stutthof, lasu Szpęgawskiego, Piaśnicy, oraz Bydgoskiej Doliny Śmierci i innych,
• ogrodzenie ołtarza Matki Bożej Fatimskiej, zdobione wizerunkami orła polskiego z różnych okresów historycznych, z herbem Rzeczypospolitej Obojga Narodów umieszczonym w centralnym miejscu.

Wszystkie wymienione powyżej projekty były pod szczególną opieką prałata Henryka Jankowskiego, który miał znaczący wpływ na ich realizację.

Proboszczowie

parafialny kościół garnizonowy

W historii bazyliki, na przestrzeni lat pełnili funkcję proboszczów znakomici duchowni. Pośród nich obecni byli:

• ks. Wojciech Fibag, który sprawował tę funkcję w latach 1840–1855,
• ks. Karol Jureschko, proboszcz od 1855 do 1867 roku,
• ks. Abdon Stengart, pełniący tę rolę przez trzy dekady, od 1867 do 1898 roku,
• ks. dr Johann Berendt, który był proboszczem w latach 1898–1907,
• ks. dr Franz Michalski, pełniący obowiązki w latach 1907–1920.

kościół parafialny

przed rokiem 1949

W okresie przed 1949 rokiem, proboszczem był:

• ks. dr Emil Moske, który kierował parafią w latach 1920–1939.

po roku 1949

Po tym okresie, w historii kościoła parafialnego pojawiło się szereg administratorów i proboszczów:

• ks. proboszcz Henryk Jankowski, który pełnił obowiązki od 1970 do września 2009 roku,
• ks. administrator Krzysztof Czaja, który był w tej roli od listopada 2004 do grudnia 2005 roku,
• ks. administrator Tadeusz Balicki, pełniący funkcję od grudnia 2005 do czerwca 2008 roku,
• ks. administrator Jan Jasiewicz, pełniący tę rolę od lipca do listopada 2008 roku,
• ks. administrator Tadeusz Ławicki, który był administratorem od listopada 2008 do sierpnia 2009 roku,
• ks. proboszcz Ludwik Kowalski, sprawujący funkcje proboszcza od września 2009 roku.

---

Oceń: Bazylika św. Brygidy w Gdańsku

---