Kościół św. Jana w Gdańsku

---

Historia

Pierwsza wzmianka na temat istnienia niewielkiej kaplicy dedykowanej św. Janowi datowana jest na rok 1358. Na początku lat 60. XIV wieku powstał spór dotyczący jurysdykcji nad kaplicą, który toczył się między proboszczami kościołów Mariackiego oraz św. Katarzyny. W wyniku wyroku komtura gdańskiego Giselberta von Dudulsheima kaplica św. Jana została przyłączona jako filia do kościoła św. Katarzyny. Jej znaczenie rosło, szczególnie w miarę rozwoju północnej części Głównego Miasta. Pod koniec XIV wieku, jeśli chodzi o wysokość obciążeń podatkowych, kościół św. Jana zajmował drugie miejsce po kościele Mariackim.

Od około 1360 roku trwała budowa trójnawowej świątyni. Prace najpierw koncentrowały się na stronie wschodniej, a od 1382 roku na części zachodniej. Budowa zakończyła się na początku XV wieku, pozostawiając jednak miejsce na planowaną wieżę oraz sklepenia, które tymczasowo zastąpił strop wykonany z belek.

W 1415 roku rozpoczęto przebudowę korpusu wschodniego, uwzględniając nowe prezbiterium i transept. Prace nad wieżą zaczęto, lecz zatrzymano je w 1453 roku na skutek zakazu wydanego przez zakon krzyżacki, który dotyczył budowy wysokich obiektów w obszarze zamku, obejmując również inne kościoły oraz ratusz.

Budowę sklepień oraz wieży dokończono w czasie wojny trzynastoletniej. Wtedy właśnie kościół przyjął formę, którą znamy dzisiaj. W 1456 roku, po powrocie Gdańska do Polski, biskup kujawski Jan Gruszczyński podzielił miasto na sześć parafii, przyznając świątyni status kościoła parafialnego.

W latach 1463–1465 kościół otrzymał piękne sklepienia gwiaździste. W ciągu XV i XVI wieku cechy rzemieślnicze, zamożne rodziny oraz bractwa złożyły fundacje na łącznie 13 ołtarzy, poświęconych m.in. Najświętszej Maryi Pannie, św. Krzyżowi oraz św. Jakubowi. Od połowy XVI wieku kościół św. Jana stał się luterańską świątynią, a z biegiem lat wiele z ołtarzy zniknęło. W 1612 roku powstał wielki kamienny ołtarz zaprojektowany przez Abrahama van den Blocke’a, który przetrwał do dnia dzisiejszego.

W 1543 roku wieża kościoła została zniszczona przez pożar, którego skutki usunięto dopiero po 24 latach. Wkrótce zaczęły pojawiać się problemy ze stabilnością budowli. Przewlekłe osiadanie na niestabilnym gruncie oraz zbyt głębokie pochówki stawały się coraz bardziej problematyczne. Już w drugiej połowie XVII wieku prezbiterium było bliskie zawalenia, a jego ściana wschodnia straciła szczyty. W 1679 roku wzmocniono wschodnią ścianę potężnymi przyporami, które odchylone były od pionu o blisko metr. Od końca XVI wieku do XVIII wieku prowadzone były liczne prace wzmacniające konstrukcję.

W międzyczasie, około 1650 roku, powstały dwa barokowe domki po południowej stronie prezbiterium, które zostały zniszczone w 1945 roku, a ich rekonstrukcja miała miejsce w latach 2009-2010. W latach 1680-1690 przy północnej stronie transeptu powstała struktura biblioteki fundacji Zachariasza Zappio. Do świątyni dostawiono później zakrystię oraz kaplicę św. Ducha, zlokalizowaną przy transepcie południowym.

W 1823 roku rozebrano sygnaturkę, która uległa uszkodzeniu w trakcie oblężenia miasta w 1807 roku; zrekonstruowana sygnaturka powróciła na dach wiosną 2012 roku. W drugiej połowie XIX wieku przeprowadzono prace porządkujące otoczenie kościoła i ogrodzono go murem.

W marcu 1945 roku świątynia uległa zniszczeniu w pożarze, który zniszczył więźba dachowa, dach, okna i posadzkę, prowadząc do uszkodzenia konstrukcji oraz bliźniaczych barokowych kamieniczek przy południowej ścianie prezbiterium. Po wojnie pokryto wypalony budynek dachem i zabezpieczono cenne sklepienia. Kościół został przekształcony w lapidarium, w którym przechowywano fragmenty rzeźb znalezionych w ruinach, mających być później wykorzystanymi do odbudowy gdańskiej starówki. Sam kościół nie został poddany planowej rekonstrukcji Głównego Miasta; w 1948 roku zbudowano jedynie przyporę, by przerwać proces osiadania narożnika północno-wschodniego.

Większość wyposażenia przeniesiono do Kościoła Mariackiego w Gdańsku. Kościół nie stał się miejscem kultu religijnego, przez co latami niszczał i był miejscem plenerowym dla filmów wojennych, na przykład w obrazie Kolumbowie w reżyserii Janusza Morgensterna, co doprowadziło do dalszej degradacji budowli. W 1960 roku gmina ewangelicka zrezygnowała z własności kościoła.

Pod koniec lat 60. odbudowano wieżę. W latach 1965-1985 prowadzono prace wzmocnienia filarów. W latach 80. przeprowadzono restaurację sklepień, lecz w maju 1986 roku jeden z filarów zawalił się, co spowodowało usunięcie części sklepienia.

Od początku lat 90. diecezja gdańska ma możliwość użytkowania kościoła w niedziele i święta, a regularne msze są celebrowane od jesieni 1998 roku przez Duszpasterstwo Środowisk Twórczych Archidiecezji Gdańskiej, przy czym liturgia odprawiana jest w językach kaszubskim i polskim. W 1991 roku kościół formalnie przekazano diecezji gdańskiej, a ta w 1995 roku wydzierżawiła go na 50 lat Nadbałtyckiemu Centrum Kultury.

W 1996 roku rozpoczęto remont kościoła, obejmujący odgruzowywanie, zabezpieczanie wnętrza oraz renowację i wzmocnienie zewnętrznych ścian. W gruzach odnaleziono wiele fragmentów zdobień murów, płyt nagrobnych, elementy trumien, setki monet z czasów krzyżackich, a także gotyckie polichromie z XVI wieku.

11 listopada 2005 roku w Kościele św. Jana miało miejsce odsłonięcie obrazu Ostatnia Wieczerza Macieja Świeszewskiego, co stanowiło część wydarzeń Areopagu 2005 i przyciągnęło 2,5 tys. uczestników.

W 2006 roku monumentalne wnętrze kościoła oraz jego mroczna aura posłużyły jako scena dla spektakli teatralnych podczas X Festiwalu Szekspirowskiego. Renowacja, która miała na celu przywrócenie stanu zachowania ścian, sklepień i płyt nagrobnych korpusu nawowego i wieży, a także rekonstrukcję posadzki i prace przy elewacjach zewnętrznych oraz wnętrzu prezbiterium, zakończono w 2012 roku. Koszt prac wyniósł 16,8 mln zł, z czego 11,3 mln pochodziło z funduszy unijnych. W październiku 2012 roku na wieży umieszczono zrekonstruowany zegar z czterema tarczami, a do wnętrza wieży powrócił oryginalny dzwon zegarowy z 1543 roku, który do dzisiaj wybija godziny.

W grudniu 2012 roku na swoje miejsca wróciły barokowe epitafia, m.in. Adelgundy Zappio i Wawrzyńca Fabriciusa (dotychczas były eksponowane w bazylice Mariackiej) oraz Johanna Hutzinga (z Muzeum Narodowego w Gdańsku) i Ulricha Kantzlera (ze składnicy Pomorskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków). W 2017 przeprowadzono renowację wschodniej elewacji, a w 2019 roku zakończono prace przy ołtarzu głównym. Kontynuowane są procesy restauratorskie dotyczące m.in. renowacji prospektu organowego oraz odbudowy instrumentu organowego z północnego transeptu (małe organy Rhodego).

W związku z przekształceniem kościoła w centrum kultury zamontowano ogrzewanie podłogowe, a także przygotowano profesjonalną scenę oraz nagłośnienie. W wieży zorganizowano garderoby dla artystów. Wciąż trwają poszukiwania zagubionych drobnych elementów dekoracyjnych, które zniknęły po 1945 roku, w tym kołatki w kształcie głowy lwa, niegdyś ozdabiającej gotyckie drzwi prowadzące do dawnej zakrystii, obecnie kaplicy.

Architektura

Świątynia, zwana kościołem św. Jana, jest przykładem trójnawowej struktury halowej, która wyróżnia się jednonawowym transeptem. Każda z trzech naw, zarówno w korpusie, jak i w prezbiterium, została pokryta osobnymi dachami.

Kościół ma imponujące wymiary: jego długość wynosi 55,10 metrów, a szerokość 20,18 metrów. Z kolei czterokondygnacyjna wieża, która dominuje nad całością, osiąga wysokość 47 metrów.

To charakterystyczne dla tej budowli elementy architektoniczne, jak liczne blendy oraz bogato zdobione fryzy, stanowią odzwierciedlenie wieloetapowego procesu jej powstawania.

Zwieńczeniem wieży jest smukła sygnaturka, a sama wieża przykryta jest niewysokim czterospadowym dachem, co dodaje całości harmonijnego wyrazu.

Wyposażenie

Ołtarz główny

Renesansowy ołtarz główny stanowi najważniejszy element wyposażenia kościoła, a jego wykonanie z szarego piaskowca gotlandzkiego oraz brunatnego marmuru jest dowodem kunsztu. Dedykowany św. Janowi Chrzcicielowi, stworzony przez Abrahama van den Blocke między 1599 a 1612 rokiem, jest monumentalną konstrukcją architektoniczną. Niestety, w trakcie pożaru w 1945 roku jego polichromie uległy zniszczeniu. W kolejnych latach ołtarz był poddawany dewastacji, a jego renowacja miała miejsce między 1995 a 1997 rokiem.

Ołtarz jest trójkondygnacyjny, z efektownym zwieńczeniem, a jego retabulum osiąga wysokość 12 m oraz szerokość 5,30 m. W predelli znajdują się dwa reliefy, pokazujące sceny Paschy żydowskiej oraz Ostatnią wieczerzę. Nad predellą umieszczono centralny relief, który przedstawia Chrzest Chrystusa w Jordanie, flankowany przez figury św. Pawła oraz św. Jana Chrzciciela w arkadowych przeźroczach. W drugiej kondygnacji znajdują się reliefy przedstawiające Św. Jana Chrzciciela nauczającego na pustyni oraz Herodiadę, która otrzymuje ściętą głowę Jana Chrzciciela, obok figury św. Jana Ewangelisty. Obie te sceny rozdziela kanelowana kolumienka. Zwieńczenie stanowi owalny relief z Zmartwychwstaniem Chrystusa, a całość wieńczy mitologiczny pelikan, karmiący swoją krwią dwójkę piskląt.

Nagrobek Nathanaela Schrödera

Następnie warto zwrócić uwagę na barokowy nagrobek Nathanaela Schrödera, który powstał z piaskowca i marmuru w 1668 roku. Znajduje się on na południowej ścianie prezbiterium, nad sklepioną kryptą i został umieszczony na wysokości 135 cm nad poziomem posadzki. Po wojennej dewastacji, nagrobek został poddany konserwacji w latach 1995–1998.

Sarkofag zwraca uwagę owalnym kartuszem otoczonym wieńcem roślinnym, z rzeźbą leżącego lwa, będącego symbolem św. Marka Ewangelisty. Na wieku umieszczono księgę z napisem 'Pax Tibi Marce Evangelista Meus’. Oprócz tego, po bokach sarkofagu można znaleźć figury personifikujące Męstwo i Sprawiedliwość. W narożach umieszczono muszle, które podtrzymują piramidę z pełnoplastycznym popiersiem Schrödera, a na szczycie piramidy znajduje się postać Chronosa na kuli.

Epitafium Adelgundy Zappio

Monumentalne epitafium Adelgundy Zappio, wzniesione w 1664 roku, znajduje się na północnej ścianie w północnej nawie bocznej i stanowi cenny przykład połączenia architektury z rzeźbą barokową. Ma 570 cm wysokości i 340 cm szerokości. Kształtem przypomina XVII-wieczną pomorską nastawę ołtarzową, dzieląc się na kilka stref poziomych i trzy osie wertykalne, z wyraźnie zaakcentowaną centralną.

W centralnej części zajmuje miejsce obraz ukazujący Chrystusa ubiczowanego, otoczonego przez opłakujące anioły, flankowany spiralnymi kolumnami. Nad tym widnieje mniejszy obraz przedstawiający modlącą się małą Adelgundę, zmarłą w wieku 10 lat, a jej rodzice są również przedstawieni w owalnych obrazach w uszakach. Na dolnej części znajdują się alegoryczne figury przedstawiające Wiarę i Nadzieję oraz liczne putta symbolizujące zmarłą. U góry z kolei znajduje się Arma Christi otaczające kartusz z hebrajskim tetragramem. Po zakończeniu prac konserwatorskich w latach 1989–2012, epitafium przebywało w bazylice Mariackiej.

Epitafium Johanna Hutzinga

Epitafium Johanna Hutzinga to obrazowe dzieło z 1594 roku, fundowane przez pierwszego pastora kościoła. Jego drewniana, rzeźbiona i malowana konstrukcja obecnie wisi na filarze po północnej stronie prezbiterium. Ma wymiary 523 cm wysokości na 252 cm szerokości.

Obraz główny przedstawia trzy sceny: na dole Otwarcie szóstej pieczęci, w środku Wizję Ezechiela, a u góry Sąd Ostateczny. Scena dolna ma wydźwięk antykatolicki, ukazując karę dla papieży i monarchów, podczas gdy scena środkowa ilustruje luterańskie przekonanie o zbawieniu przez wiarę. Całość jest wypełniona napięciami wynikłymi z konfliktów między protestantami a nowym biskupem kujawskim Hieronimem Rozdrażewskim.

Epitafium Wawrzyńca Fabriciusa

Kolejnym ważnym elementem jest epitafium Wawrzyńca Fabriciusa, które powstało w 1579 roku, a upamiętnia diakona i pastora. Zawieszone na filarze po południowej stronie prezbiterium, ma wymiary 450 cm wysokości i 195 cm szerokości. Centralny element to malowany olejnie obraz przedstawiający modlitwę Jezusa w Getsemani, gdzie widoczne są również postaci pastora Fabriciusa z rodziną. Flankują go dwie kanelowane kolumny z ornamentem groteskowym.

W latach 1987–2012 epitafium to również można było zobaczyć w bazylice Mariackiej.

Epitafium Thomasa Moviusa

Znajdujące się na wschodniej ścianie południowego ramienia transeptu, epitafium Thomasa Moviusa jest drewnianym dziełem typu obrazowego, ufundowanym przez pastora Fabriciusa w 1571 roku. Upamiętnia gdańskiego nauczyciela, rektora szkoły świętojańskiej. Jego prostokątny obraz ma 101 cm na 79 cm, osadzony w ramach architektonicznych, okalających kanelurowane kolumienki.

Scena przedstawia Zmartwychwstanie, gdzie w centralnej części ukazany jest Chrystus w świetlistej glorii. Obraz ten zachwyca bogactwem detali, a sceny śpiących strażników poruszają swoją wymową. W 1988 roku epitafium przeszło konserwację, a wcześniej było przechowywane w prezbiterium kościoła św. Katarzyny, skąd zostało ewakuowane podczas pożaru w 2006 roku.

Epitafium Ulricha Kantzlera

Doskonałe przykłady sztuki drewnianej prezentuje epitafium Ulricha Kantzlera, które powstało po 1579 roku, najpewniej w XVII wieku. Mierzy 215 cm wysokości i 115 cm szerokości. Górna część przedstawia tetragram w anielskiej chwale, a poniżej znajduje się tablica cytatów biblijnych w języku niemieckim. Dawniej w dolnej części epitafium znajdował się medalion z herbem zmarłego, który obecnie zaginął.

Inne

Warto również podkreślić okazałe organy z lat 1625–1629, stworzone przez Martena Friese, Andrzeja Fischera i Piotra Bringemanna. Niestety, ich części po wojnie zostały przeniesione do kościoła Mariackiego, gdzie wykorzystano je do rekonstrukcji tamtejszego prospektu organowego w 1985 roku.

Na szczególną uwagę zasługuje barokowa chrzcielnica z 1669 roku oraz następujące elementy: gotyckie Ukrzyżowanie z 1482 roku, barokowe stalle z 1672 roku, dębowe figury z empory oraz małe organy, które zostały skonstruowane przez Johanna Rhode w 1761 roku—zniszczone zostały podczas wojny, ale zrekonstruowano je w 2020 roku.

Nie można zapominać o kazalnicy, lożach straganiarzy, żeglarzy oraz rodzin jak Schopenhauerowie i Muhlowie. Również wyjątkowy cykl obrazów „Panny mądre i głupie” z połowy XVII wieku zasługuje na uwagę. W kościele można znaleźć 23 lichtarzy z reflektorami, pająka, meble biblioteczne, mosiężne baptysterium oraz zegar na wieży, głównie fundowane przez Zachariasza Zappio (zm. 1680) i jego żonę.

Ponadto odkryto średniowieczne polichromie podczas prac konserwatorskich w 2012 roku. Prace zakończone w 2017 roku przywróciły również ocalałą konstrukcję loży żeglarzy z 1724 roku i odnowiły kamienne epitafium Jana Storcha z 1629 roku, dowódcy po polskiej stronie w bitwie pod Oliwą w 1627 roku. W 2020 roku zamontowano również odrestaurowany boczny prospekt organowy z XVIII wieku, autorstwa Henryka Mejsnera.

---

Oceń: Kościół św. Jana w Gdańsku

---