Bazylika archikatedralna w Gdańsku-Oliwie

---

Historia

Historia bazyliki archikatedralnej w Gdańsku-Oliwie sięga wczesnego średniowiecza, kiedy to w 1186 roku książę pomorski Sambor I, będący synem Subisława I, postanowił erygować filię cysterskiego klasztoru z Kołbacza. Nowa świątynia nosiła nazwę Beatae Mariae de Oliva, znana również jako ad montem Olivarum. Z biegiem czasu zdobyła przydomek Monasterium sanctae dei genitricis et virginis Mariae de Oliva.

Kalendarium

• W 1224 roku pierwsze romańskie oratorium, które powstało na tym miejscu, uległo zniszczeniu w czasie najazdu pogańskich Prusów, jednak w 1234 (bądź 1236) roku kościół został odbudowany i rozbudowany, by ponownie paść ofiarą ataków Prusów.
• Rok 1350 przyniósł tragiczny pożar wywołany zapaleniem się sadzy w kominie, co doprowadziło do całkowitego spalenia kościoła oraz klasztoru. Obecny wygląd tych budowli uzyskano w drugiej połowie XIV wieku.
• W 1577 roku, w kontekście wojny Rzeczypospolitej z Gdańskiem, gdańskie wojska najemne dokonały zniszczenia opactwa, które zostało spalone. Odbudowa kościoła miała miejsce w latach 1578–1583.
• 14 sierpnia 1594 roku, biskup włocławski Hieronim Rozdrażewski przeprowadził ponowną konsekrację kościoła, co miało istotne znaczenie dla dalszego rozwoju tej miejsca.
• 1 października 1831 roku, władze pruskie zlikwidowały klasztor Cystersów w Oliwie, a kościół oraz część zabudowań poklasztornych przydzielono parafii katolickiej.
• Na mocy bulli z 30 grudnia 1925 roku, papież Pius XI utworzył diecezję gdańską, co skutkowało nadaniem kościołowi oliwskiemu rangi katedry oraz ustanowieniem Oliwy stolicą diecezji.
• 8 lipca 1976 roku papież Paweł VI podniósł katedrę do statusu bazyliki mniejszej, co miało ogromne znaczenie dla lokalnej społeczności.
• 25 marca 1992 roku, bullą papieża Jana Pawła II, utworzono archidiecezję gdańską, z siedzibą w Oliwie, co przyczyniło się do uznania bazyliki za archikatedrę.

Architektura

Archikatedra

Gdańska archikatedra w Oliwie to efektowna trójnawowa bazylika, która posiada transept oraz wielobocznie zamknięte prezbiterium z pięknym obejściem. Budowlę wyróżniają smukłe wieże, każda o wysokości 46 m, które zakończone są hełmami sięgającymi 18 m. Te elementy zostały, niestety, zniszczone podczas wydarzeń z 1945 roku, ale z dużym staraniem zostały przywrócone do pierwotnego stanu w roku 1971. Wejście zdobi barokowy portal, datowany na 1688 rok, który w połączeniu z trzema oknami o zróżnicowanej wielkości oraz trzy kartuszami nadaje świątyni wyjątkowy charakter.

Dominującym elementem nad miejscem, gdzie krzyżują się nawy, jest wieża dzwonów, typowy atrybut budownictwa cysterskiego. Długość archikatedry wynosi 107 m na zewnątrz, co czyni ją najdłuższym kościołem w Polsce, podczas gdy wewnątrz mierzy 97,6 m, a szerokość to 19 m. Wysokość głównej nawy sięga imponujących 17,7 m, co czyni archikatedrę największym kościołem cysterskim na świecie, który zachowuje w sobie liczne dzieła sztuki sakralnej w stylach renesansowym, barokowym, rokokowym oraz klasycyzującym, o niezwykle wysokim poziomie artystycznym.

Podłoga, która pamięta lata 1634-1636, znajduje się niemal metr poniżej poziomu terenu otaczającego świątynię. Warto zaznaczyć, że w sposób przemyślany zorganizowano przestrzeń katedry, w której oprócz pięknie zdobionych kaplic, znajduje się także kruchta, zbudowana zaledwie w 1919 roku. Północna nawa oraz ambit, a także kaplica św. Krzyża zostały oskarpowane, co dodaje im uroku. Również przypory z łękami, widoczne nad dachem ambitu, wspierają wschodnie naroża prezbiterium.

Wystrój katedry

Wnętrze archikatedry zachwyca bogactwem i różnorodnością. Zgromadzono tam aż 23 ołtarze o znaczącym znaczeniu historycznym. Przeważająca część z nich utrzymana jest w stylach barokowym oraz rokokowym i wykona została częściowo z marmuru lub jego imitacji. Ikonografia ma na celu oddanie ducha kościoła potrydenckiego.

Szczególną uwagę zwraca dawny ołtarz główny, stworzony w stylu renesansu niderlandzkiego z 1605 roku, jak również obecny, który jest uważany za jedno z najważniejszych osiągnięć barokowych na Pomorzu, a jego budowa datuje się na 1688 rok. Obrazy zdobiące ołtarze oraz prezbiterium pochodzą od XVII-wiecznych malarzy gdańskich: Hermana Hana (1574–1628), Adolfa Boya (1612–1680), Andrzeja Stecha (1635–1697) oraz Andreasa Schlütera (1660–1714).

Uzupełnieniem dekoracji są rokokowe kaplice św. Jana Nepomucena oraz św. Krzyża, a także ambona, płyty nagrobne, epitafia, grobowiec książąt pomorskich, nagrobek rodziny Kosów, krypta biskupia, zabytkowe żyrandole, baldachimy oraz cenny kultowo i artystycznie feretron, przedstawiający Matkę Bożą z Dzieciątkiem, który był noszony na pielgrzymkach do Kalwarii Wejherowskiej. W archikatedrze odbywają się także koncerty organowe, które przyciągają wielu miłośników muzyki.

Obecnie w budynkach byłego klasztoru cystersów, które mieszczą Gdańskie Seminarium Duchowne, można podziwiać zbiory muzeum diecezjalnego, a także poznać historię tego wyjątkowego miejsca.

Organy oliwskie

Organy wielkie

W latach 1761–1788 wielkie organy oliwskie zostały zaprojektowane przez o. Johann Wilhelm Wulffa w pięknej archikatedrze. Po pewnym czasie, od 1789 do 1793 roku nad rozwojem instrumentu czuwali Friedrich Rudolf Dalitz oraz jego następcy, do których należał m.in. Joseph Goebel w latach 1933-1935.

Rozbudowa instrumentu miała miejsce rękami wybitnych organmistrzów, w tym również Wacława Biernackiego w 1955 roku oraz Zygmunta Kamińskiego między 1966 a 1968 rokiem. Co ciekawe, wolnostojący stół gry umieszczony na empory był nowatorskim rozwiązaniem w całym regionie oraz stanowił istotny element podczas kształtowania brzmienia tego unikatowego instrumentu.

Wiek XVIII i XIX

Organy zaprojektowane przez Wulffa miały imponujący zbiór 83 głosów i aż 5100 piszczałek. Zbudowane w stylu rokokowym, z rzeźbami ozdobnym prospektem, łączyły w sobie elementy zarówno techniczne, jak i artystyczne. Niemniej, w latach 1790–1793, zmiany w kontuarze wprowadził Dalitz, co wymusiło znaczącą modyfikację mechanicznego systemu traktury.

Ostatecznie, w okresie romantyzmu, organy przebudował Friedrich Kaltschmidt, pozostawiając część oryginalnych elementów, co skutkowało powstaniem instrumentu o 84 głosach, podkreślającego ewolucję tego narzędzia muzycznego.

Wiek XX i XXI

W czasie I i II wojny światowej organy były narażone na liczne uszkodzenia, lecz w latach powojennych poddawano je nieprzerwanemu procesowi renowacji. Kluczowe zmiany miały miejsce w 1934-1935 oraz w latach 1966-1968, kiedy to Zygmunt Kamiński zrealizował ostatnią dużą przebudowę, przekształcając instrument w coś o nowoczesniejszym brzmieniu. Aktualnie instrument ten dysponuje 96 głosami oraz wieloma elektronicznymi innowacjami, co czyni go jednym z największych w Polsce.

Obecnie, piszczałki pochodzące w dużej mierze od Wulffa, stanowią unikatowy element instrumentu, mimo że nie biorą aktywnego udziału w generowaniu dźwięku.

Prof. Roman Perucki jest pierwszym organistą na tych wspaniałych organach. W regularnych koncertach, które odbywają się codziennie, można podziwiać wspaniałą muzykę wykonywaną na tym wyjątkowym instrumencie.

Dyspozycja

Manuał I	Manuał II	Manuał III	Manuał IV	Manuał V	Pedał
Positiv	Hauptwerk	Unterwerk	Schwellwerk	Kronwerk	_
1. Gedackt 8′	1. Principal 16′	1. Nachthorn 16′	1. Quintadena 16′	1. Hornprincipal 8′	1. Kontraprincipal 32′
2. Quintade 8′	2. Gedacktpommer 16′	2. Italien. Principal 8′	2. Principal 8′	2. Gedackt 8′	2. Principalbass 16′
3. Principal 4′	3. Principal 8′	3. Kupfergedackt 8′	3. Meerflöte 8′	3. Gambe 8′	3. Violonbass 16′
4. Rohrflöte 4′	4. Offenflöte 8′	4. Violflöte 8′	4. Salicional 8′	4. Octave 4′	4. Subbass 16′
5. Octave 2′	5. Rohrflöte 8′	5. Octave 4′	5. Vox coelestis 8′	5. Flöte 4′	5. Quintbass 10 2/3′
6. Superquinte 1 1/3′	6. Viola 8′	6. Flachflöte 4′	6. Principal 4′	6. Viola 4′	6. Octavbass 8′
7. Sifflöte 1′	7. Grossnasat 5 1/3′	7. Quinte 2 2/3′	7. Traversflöte 4′	7. Quintflöte 2 2/3′	7. Bassflöte 8′
8. Scharff IV 2/3′	8. Octave 4′	8. Principal 2′	8. Zartquinte 2 2/3′	8. Waldflöte 2′	8. Rohrflöte 8′
9. Musette 8′	9. Blockflöte 4′	9. Terz 1 3/5′	9. Flötenprincipal 2′	9. Terzflöte 1 3/5′	9. Choralbass 4′
Tremulant	10. Gemshorn 4′	10. Gemsquinte 1 1/3′	10. Terzflöte 1 3/5′	10. Septime 1 1/7′	10. Bassflöte 4′
Glöcklein	11. Quinte 2 2/3′	11. Sedecima 1′	11. Mixtur II-IV 2 2/3′	11. None 8/9′	11. Rauschpfeife II
Cymbelstern	12. Superoctave 2′	12. Tertian II	12. Acuta III-IV	12. Principalmixtur III-IV	12. Ocarina 1′
Trompeten	13. Kleinmixtur III-IV 1 1/3′	13. Mixtur III-V 1 1/3′	13. Rankett 16′	13. Scharff V	13. Mixtur V
_	14. Grossmixtur V-VI 2 2/3′	14. Quintcymbel III	14. Oboe 8′	14. Terzcymbel III 4/5′	14. Kontraposaune 32′
_	15. Scharff IV 2′	15. Trichterregal 8′	15. Vox humana 8′	15. Dulzian 16′	15. Posaune 16′
_	16. Bombarde 16′	16. Bärpfeife 8′	Glocken	16. Helltrompete 8′	16. Trompete 8′
_	17. Trompete 8′	17. Geigenregal 4′	Tremulant	17. Krummhorn 8′	17. Clairon 4′
_	18. Clairon 4′	Glocken	_	18. Schalmei 4′	_
_	Glocken	_	_	Tremolo	_
_	_	_	_	Glocken

Organy chórowe

Organy chórowe, które znajdują się w południowej części nawy poprzecznej, zostały wzniesione w 1680 roku jako instrument o 14 głosach. Johann Georg Wulff był ich pierwotnym twórcą, a kolejne renowacje miały miejsce w następnych latach, w tym przez Karola Schurichta w 1874 roku oraz firmę Braci Oswald i Paula Dinse w 1902 roku, która to wprowadziła pneumatyczną trakturę.

W trakcie przygotowań do renowacji organów wielkich, Joseph Goebel zmodernizował organy chórowe, aprowizując je nową trakturą elektryczną. W 2003 roku historyczne organy zostały zastąpione przez nowoczesny instrument Emanuela Kempera, poddany profesjonalnej instalacji przez Jerzego Kuklę.

Ponadto, obecnie organistą chórowym jest dr hab. Hanna Dys, co podkreśla kontynuację tradycji tego wyjątkowego miejsca.

Kościół filialny

W Gdańsku-Oliwie znajdują się imponujące miejsca kultu, które przyciągają turystów oraz mieszkańców. Wśród nich wyróżnia się Parafia Archikatedralna Trójcy Świętej w Gdańsku-Oliwie, która pełni istotną funkcję religijną w regionie.

Nie można zapomnieć o Kościele św. Jakuba w Gdańsku-Oliwie, którego lokalizacja przy ulicy Opackiej sprawia, że jest to miejsce chętnie odwiedzane przez wiernych oraz turystów zainteresowanych lokalną historią i architekturą.

---

Oceń: Bazylika archikatedralna w Gdańsku-Oliwie

---