Brama Wyżynna w Gdańsku

---

Kwestia autorstwa i daty budowy

Budowę Bramy Wyżynnej przypisuje się Willemowi van den Blocke, który zakończył prace do roku 1588. W dwudziestowiecznej literaturze historycznej pojawił się jednak pogląd, zgodnie z którym odpowiedzialność za tę budowlę z lat 1574–1576 spoczywa na Hansie Kramerze. Co więcej, sugerowano także, że w okresie od 1587 do 1588 brama miała być oblicowana piaskowcem, co nazywane jest metodą rustykowaną, przez wspomnianego W. van den Blocke’a.

Jednakże, Franciszek Krzysiak zwrócił uwagę na fakt, że tak rozumiana koncepcja jest błędna. Z jego badań wynika, że Kramer był odpowiedzialny jedynie za budowę tzw. bramy wewnętrznej, która funkcjonowała do roku 1878, kiedy to została ostatecznie wyburzona.

Forma i wystrój budowli

Masywna struktura bramy w Gdańsku jest wyraźnie zainspirowana architekturą miejskich bram, które można znaleźć w Antwerpii. Znane wzory, takie jak Sint-Joris Poort – Brama św. Jerzego z lat 1543-1545 oraz Kipdorppoort z 1550 roku, w dużej mierze opierają się na kanonach włoskich. W przyziemiu bramy dostrzegamy cztery pary pilastrów w toskańskim stylu, które otaczają trzy półkoliste przeloty. Najwyższy z nich jest przeznaczony do ruchu kołowego, natomiast dwa boczne służą pieszym. Kondygnacja ta ozdobiona jest rustyką z piaskowca, z ciosami wyróżniającymi się głęboko rytym ornamentem roślinnym.

Górna kondygnacja została zaprojektowana w taki sposób, aby zakrywać uniesioną bronę środkowego przelotu. Ozdobą tej części bramy jest fryz heraldyczny, w którym umieszczono trzy wysoko wypukłe herby: centralny reprezentuje Królestwo Polskie, po prawej stronie znajduje się herb Gdańska, a po lewej herb Prus Królewskich. Fryz dzielą płaskie, nieklasyczne pilastry, kontynuujące pionowe podziały dolnej kondygnacji, a ich przedłużenie widoczne jest na attyce w postaci rzeźb czterech lwów. Całość korony budowli zwieńcza płaski dach o czterospadowym kształcie.

Na elewacji wschodniej, skierowanej w stronę Katowni, można zauważyć płaskorzeźbiony herb Cesarstwa Niemieckiego, który został dodany w okresie zaborów w 1884 roku. Przed bramą znajdował się most zwodzony, właściwie trzy kładki: jedna szeroka, środkowa, oraz dwie boczne, węższe, które przerzucały się nad fosą.

_	_
Reliefy oraz sentencje łacińskie znajdujące się na zachodniej ścianie, a także reliefy umieszczone na wschodniej ścianie

Napisy

Na fasadzie bramy znajdują się liczne sentencje łacińskie, które dodają jej wyjątkowego charakteru:

• Sapientissime fiunt quae pro Republica fiunt – „Najmądrzej dzieje się wszystko, co się dzieje dla Rzeczypospolitej”,
• Iustitia et Pietas duo sunt Regnorum omnium Fundamenta – „Sprawiedliwość i pobożność to dwie podstawy wszystkich królestw”. Istnieje także interpretacja, w której dolna linia może być odczytana jako Rum omnium Fundamenta – „Rum podstawą wszystkiego”, co niezwykle odzwierciedla ówczesny gdański humor,
• Civitatib.(us) haec optanda bona maxime Pax Libertas et Concordia – „Dobra najbardziej dla państw pożądane to pokój, wolność, zgoda”.

Warto dodać, że napisy, cyfry oraz herby niegdyś były bogato złocone, co podkreślało ich wyjątkową wartość.

Historia budowli

Historia budowli Bramy Wyżynnej w Gdańsku jest niezwykle bogata i złożona. Projekt budowlany został zatwierdzony przez Radę Miasta w 1586 roku, a sama budowla ukończona dwa lata później, w 1588. Przez długi okres, bo aż 290 lat, brama funkcjonowała w niemal niezmienionej formie, co świadczy o jej solidności i jakości wykonania.

W 1861 roku zdecydowano się na prace restauracyjne, które pozostawiły ślady w postaci daty w kilku miejscach na budowli. Z kolei w 1878 roku podjęto decyzję o zwiększeniu przepustowości przejazdu. W wyniku tego, brama wewnętrzna została wyburzona, a po obu stronach bramy van den Blocke’a pojawiły się dodatkowe przejazdy. Zmiany te obejmowały również zastąpienie mostu zwodzonego nad fosą stałą groblą.

W 1884 roku, wygląd całej bramy zmienił się, gdyż oblicowano ją rustyką; wcześniej ten element występował jedynie na zachodniej elewacji. Dodatkowo, na wschodniej elewacji zainstalowano fryz z herbem. Istotną zmianą, jaka miała miejsce w 1895 roku, były prace, które doprowadziły do całkowitego zniesienia wałów i zasypania fosy.

W 1903 roku do wolno stojącego budynku bramy przeniesiono odwach, co skutkowało zamknięciem dotychczasowych przejazdów. Po demilitaryzacji Gdańska w 1920 roku, pomieszczenia po odwachu zajęło biuro podróży Norddeutscher Lloyd. Niestety, w 1945 roku brama doznała uszkodzeń, w szczególności jej wystrój rzeźbiarski. W związku z tym, przeprowadzono naprawy i konserwacje w 1946, 1949/50 oraz 1964/65.

Dopiero w 1966 roku zrekonstruowano brakującą figurę lwa, która zdobiła zwieńczenie budowli. Od tego momentu pomieszczenia wynajmowane były przez Polskie Biuro Podróży „Orbis”. W 1952 roku przywrócono przejazd, jednak zamknięto boczne przejścia, w których zaczęła funkcjonować informacja turystyczna.

W 2002 roku brama została przejęta przez Muzeum Historyczne Miasta Gdańska, a 22 maja 2012 roku uroczyście otwarto w niej Pomorskie Centrum Informacji Turystycznej. To niezwykłe miejsce, pełne historii i ciekawych wydarzeń, wciąż przyciąga wielu turystów oraz mieszkańców.

---

Oceń: Brama Wyżynna w Gdańsku

---