Jan Ferdynand Nax

---

Życiorys

Nax, urodzony w Gdańsku 11 lub 2 kwietnia 1736 roku, pochodził z rodziny mieszczańskiej wyznania ewangelicko-augsburskiego, będąc synem kapitana Milicji Gwardii Gdańskiej. W swojej edukacji poświęcił się naukom ścisłym, studiując matematykę, fizykę oraz botanikę. Dzięki możliwościom, jakie oferowała warszawska Biblioteka Załuskich, poszerzył swą wiedzę w obszarze architektury i hydrauliki.

W ramach swoich badań Nax analizował poziom spławności polskich rzek i podejmował się projektowania kanałów wodnych. W 1775 roku zaprezentował plan kanału Luciąża – Widawka. Był również twórcą projektu koncentrującego się na rozwoju gospodarczym kraju, szczególnie w kontekście przemysłu, handlu i rzemiosła. Od 1778 roku pełnił zaszczytną funkcję architekta królewskiego. Jego prace obejmowały przebudowy w stylu wczesnoklasycystycznym pałaców w Szczekocinach, Kurozwękach oraz Nałęczowie.

Nax związał się z królewskim obozem reform, dzięki czemu miał możliwość przekazywania swoich przemyśleń dotyczących gospo­darki. Posiadał dogłębną wiedzę z nauk ścisłych, która wpływała na jego działania. W jego poglądach ekonomicznych można dostrzec charakterystyczne elementy późnego merkantylizmu, zwłaszcza odmiany francuskiej znanej jako kolbertyzm, oraz pewne koncepcje zbliżone do idei angielskich prekursorów szkoły klasycznej.

Nax dostrzegał potrzebę reform, a także analizował krytycznie stan rolnictwa w Polsce. Postulował nadanie chłopom wolności osobistej oraz wprowadzenie oczynszowania, co jego zdaniem miałoby zwiększyć ich wydajność pracy, przynosząc korzyści całemu społeczeństwu. Krytykował przy tym poglądy fizjokratów, sprzeciwiając się twierdzeniu, że jedynie produkcja rolna może przynosić czysty zysk.

Nax dystansował się od haseł liberałów, proponując interwencję państwową w handlu zagranicznym. Opowiadał się za swobodnym kształtowaniem się stopy procentowej, co zaprowadzało go do podobieństw myśli z angielskimi prekursorami szkoły klasycznej. Jego złożona wizja gospodarcza wpisała się w kontekst reform, które były potrzeba kraju w obliczu jego rozwoju.

Twórczość

Jan Ferdynand Nax jest uznawany za autora ważnej pracy, która nosi tytuł Wykład początkowych prawideł ekonomiki politycznej, wydanej w 1790 roku. Jego zamiar wykorzystywania teorii ekonomicznych w praktyce, ważnej dla poprawy stanu kraju, można dostrzec w podtytule tej publikacji: Z przystosowaniem przepisów gospodarstwa narodowego do onego wydźwignienia i polepszenia, stosownie do aktualnego stanu, w którym rzeczy zostają.

Ważniejsze dzieła

• Uwagi nad uwagami, czyli obserwacje nad książką, która w roku 1785 wyszła pod tytułem Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego, kanclerza i hetmana w. kor., Warszawa 1789 (wyd. anonimowe); następne wydanie: K. J. Turowski, Kraków 1861 „Biblioteka Polska” seria 5, zeszyt 17-18,
• Wykład początkowych prawideł ekonomiki politycznej z przystosowaniem przepisów gospodarstwa narodowego do onego wydźwignienia i polepszenia, stosownie do aktualnego stanu, w którym rzeczy zostają, Warszawa 1790 (z przedmową podpisaną nazwiskiem autora); wyd. następne: Warszawa 1914 „Biblioteka Dzieł Społeczno-Ekonomicznych Seria I: Ekonomiści polscy” nr 8 (ze wstępem Żelisława Grotowskiego pt. Rzut oka na stosunki gospodarcze w Polsce pod koniec XVIII stulecia),
• Naxowi przypisuje się także autorstwo korespondencji i artykułów publikowanych pod pseudonimem Sandomierzanin w gazecie „Dziennik Handlowy” w latach 1787-1788,
• Artykuł O spławności rzek polskich w „Pamiętniku Historyczno-Politycznym” w 1785 roku, t. 1, s. 317-323,
• W wieku XIX Nax publikował swe prace w „Dzienniku Ekonomicznym Zamojskim” (1803-1804, korespondencje) oraz w „Pamiętniku Warszawskim” (tu: O spławności i połączeniu niektórych rzek krajowych, 1809 nr 10),
• W Archiwum Głównym Akt Dawnych znajdują się także kilka rękopisów prac Naxa (Akta TPN nr 17 i 28C).

Wydania zbiorowe

• Wybór pism. Wyboru dokonał i wstępem opatrzył W. Sierpiński, Warszawa 1956; zawartość: Ważniejsze dzieła poz. 1-2; artykuły i korespondencje Sandomierzanina z „Dziennika Handlowego”.

---

Oceń: Jan Ferdynand Nax

---