Arthur Schopenhauer

---

Życiorys

Arthur Schopenhauer przyszedł na świat w Gdańsku, w domu usytuowanym przy ul. św. Ducha 47 (stary numer 114). Jego rodzicami byli zamożny kupiec Heinrich Floris Schopenhauer oraz literatka Johanna z domu Trosiener. W 1793 roku, po wojskowym zajęciu Gdańska przez Prusy, Schopenhauerowie postanowili emigrować do Hamburga. Na początku jego ojciec pragnął, aby Arthur podjął karierę kupiecką, co skutkowało zatrudnieniem prywatnych nauczycieli, którzy mieli wspierać jego rozwój intelektualny.

Po śmierci ojca Arthur przeniósł się z matką do Weimaru, gdzie z zapałem przygotowywał się do rozpoczęcia studiów wyższych. To tam miał możliwość obcować z takimi osobistościami jak Wieland, Friedrich Meyer czy Goethe, ten ostatni zainspirował go do prowadzenia badań nad zagadnieniem barw, co zaowocowało pracą „Über das Sehen und die Farben” w 1816 roku.

Od 1809 do 1813 roku Schopenhauer studiował w Getyndze, gdzie zapoznał się z fundamentalnymi dziełami Platona oraz Kanta. Jego nauczycielem był znany sceptyk i krytyk Kanta, Gottlob Ernst Schulze. W roku 1813 uzyskał tytuł doktora nauk filozoficznych na podstawie rozprawy zatytułowanej „Über die vierfache Wurzel des Satzes vom zureichenden Grund”, co w języku polskim brzmi „O poczwórnym źródle zasady racji dostatecznej”.

Schopenhauer kontynuował swoją edukację w Berlinie i Jenie, prowadząc życie pełne przygód oraz intensywnie podróżując po Europie. W Dreźnie, w latach 1814–1818, ukończył swoje najważniejsze dzieło „Die Welt als Wille und Vorstellung” (1819). To fundamentalne dla jego filozofii dzieło zostało przetłumaczone na polski jako „Świat jako wola i przedstawienie” i składa się z czterech ksiąg.

Pierwsza księga eksploruje teorię, że wiedza nie pochodzi z bezpośrednich doświadczeń, lecz z interpretacji oraz konstruktywnego rozumowania, uwzględniając takie pojęcia jak czas, przestrzeń oraz przypadkowość. W drugiej księdze odkrywa, że każdy człowiek ma swoją wolę, stanowiącą podstawową siłę we wszechświecie. W trzeciej i czwartej księdze autor podejmuje tematykę artystów i świętych, którzy czasami odkrywają alternatywne ścieżki życiowe, umożliwiające im uwolnienie się od dominującej woli.

Chociaż Schopenhauer był ateistą, jego światopogląd przeszedł pewną transformację pod wpływem filozofii indyjskiej oraz buddyzmu. Jego prace przyciągnęły uwagę niemieckiego środowiska filozoficznego, co doprowadziło do propozycji objęcia przez niego stanowiska privatdozenta na uniwersytecie berlińskim. Od roku 1820 rozpoczął wykłady na Uniwersytecie Berlińskim.

Jednakże jego przygoda w Berlinie kończyła się niepowodzeniem, z powodu bojkotu wykładów przez zwolenników Hegla, który w tym okresie zdobywał coraz większą popularność. W końcu, zniechęcony tymi okolicznościami, w 1831 roku powrócił do Frankfurtu, uciekając przed epidemią cholery. Tam, przez resztę swojego życia, prowadził życie odludka, korzystając z odziedziczonego majątku po ojcu.

Poglądy filozoficzne

W swoich rozważaniach dotyczących filozofii, Arthur Schopenhauer sformułował fundamentalne tezy, które po raz pierwszy przedstawił w dysertacji doktorskiej „O poczwórnym korzeniu prawa racji dostatecznej” z 1813 roku, a następnie rozwinął je w swoim najbardziej znanym dziele, „Świat jako wola i przedstawienie” z 1819 roku. Jego myśl zaczyna się od stwierdzenia, że „świat jest moim wyobrażeniem”, które uważa za pierwszą i niezbywalną prawdę, wywodząc wpływy zarówno z filozofii Kanta, jak i indyjskich tradycji filozoficznych.

Według Schopenhauera, zewnętrzny świat istnieje jedynie jako nasza percepcja, a pojęcia i wyobrażenia są ze sobą powiązane przez zasadę dostatecznej racji, która przyjmuje cztery formy: jako relacja racji do następstwa, jako relacja przyczyny do skutku, jako relacja przestrzeni do czasu oraz jako relacja pobudki do postępku. Wszelkie związki, które określamy w procesie poznania, dotyczą zawsze wyłącznie wyobrażeń. Rzeczy same w sobie pozostają dla nas nieznane. Jedynym elementem, który możemy poznać w sposób bezpośredni, jest nasze własne ciało. To, co doświadczamy w jego kontekście, to wola, która stanowi najgłębszą istotę nie tylko nas samych, ale również całego świata. Wola świata podlega zasadzie ujednostkowienia, a jej obiektywizacja następuje poprzez różnorodne stopnie w minerałach, roślinach i zwierzętach, osiągając najwyższy poziom w człowieku. Z tej metafizyki woli wywodzi się także pewna estetyka oraz etyka.

Każda wola wiąże się z cierpieniem. Zwierzę dąży do zaspokojenia swojego głodu czy pragnienia, a człowiek doświadcza najgłębszego cierpienia, ponieważ posiada najwyższe potrzeby. W chwilach estetycznej kontemplacji następuje uspokojenie woli. Sam akt artystycznego tworzenia opiera się na bezwolnym obcowaniu z ideami. Pełne wyzwolenie można osiągnąć jedynie przez rezygnację z osobistej woli i przejście na wolę zbiorową, co następuje poprzez zapomnienie o sobie oraz współdziałanie z innymi, przez cierpienie i działania na rzecz innych oraz przez ascezę. W osobach mądrych, artystach i świętych, wola świata przezwycięża samą siebie, a to jest zasadniczy sens jej dążeń.

Fascynacja Kantem

Początkowo Schopenhauer był zafascynowany teorią poznania Kanta, próbując jednocześnie oczyścić ją z nadmiernych konstrukcji oraz uprościć. jego prace przyniosły jednak zupełnie nową teorię poznania, która w pewnych aspektach stała w ostrym kontraście do myśli Kanta.

Schopenhauer zaadoptował do swojej filozofii Kantowskie założenie, że nie ma możliwości bezpośredniego dotarcia do „istoty bytu” ani poprzez poznanie zmysłowe, ani racjonalne. Przyjął również pogląd, że bodźce, które docierają do nas, porządkują umysł przez formy poznania. Jednakże krytycznie odniósł się do kantowskiego systemu etyki, który w dużej mierze opierał się na koncepcji imperatywu kategorycznego. Zarzucił Kantowi dedukowanie pojęć etycznych na podstawie ukrytych założeń teologicznych oraz odrzucił jego definicję moralnej konieczności. Kluczowe dla Kantowskiej moralności pojęcia, takie jak „bezwarunkowa powinność” czy „bezwzględna wartość”, uznał za błędne.

Woluntaryzm poznawczy

Charakterystycznym elementem doktryny filozoficznej Schopenhauera jest woluntaryzm. W swoim podejściu do form poznania Schopenhauer zatrzymał tylko te najbardziej istotne, a mianowicie: czas, przestrzeń oraz przyczynowość. Uważał, że pozostałe formy nie są już „koniecznymi” przypisanymi elementami, lecz zmiennymi sposobami „widzenia świata”, które są zależne od historii i indywidualnych potrzeb jednostek.

Fenomeny

Istotnym wkładem Schopenhauera w teorię poznania była koncepcja fenomenu, z której później wyewoluowała fenomenologia. Uzupełniając myśl Kanta, Schopenhauer zauważył, że rzadko kiedy dostrzegamy bezpośrednio nasze doznania, a nasz umysł zawsze je filtruje i organizuje w struktury za pomocą form poznania. Właśnie te struktury określane są przez niego mianem fenomenów. Uznawał jednak, że formy poznania, choć ważne, nie są obiektywne ani stałe, przez co każdy człowiek tworzy sobie własne fenomeny, co powoduje, że te same bodźce mogą u różnorodnych jednostek prowadzić do różnych fenomenów.

Wola i popędy

W końcu poglądy Schopenhauera w pełni oddaliły się od kantyzmu. Pod wpływem buddyzmu doszedł do wniosku, że wbrew Kantowi ludzie mają bezpośredni dostęp do jednego rodzaju bytu rzeczywistego – do własnego wnętrza. Nie oznaczało to jednak analizy umysłu jako całości w rozumieniu Kartezjusza, lecz odnoszone było do najbardziej pierwotnych emocji i odczuć. Schopenhauer twierdził, że każdy człowiek ma dostęp do poczucia własnej woli, co oznacza nieustanne dążenie w ustalonym kierunku, którym kierują podstawowe popędy. Jednakże te popędy i wola mają często charakter irracjonalny, co może prowadzić do działań przeciwko nam samym. Zdaniem myśliciela, jedynym racjonalnym rozwiązaniem w tej sytuacji jest introspekcja, badanie własnych popędów, opanowanie ich oraz „przekroczenie siebie”, co pozwala uzyskać pełną kontrolę nad własną wolą. Ten sposób myślenia tworzy również etykę Schopenhauera, będącą, w europejskich kategoriach filozoficznych, etyką współczucia, wyrzeczenia oraz przekroczenia samego siebie, od wieków obecna w buddyzmie i chrześcijaństwie.

Erotologia

W swojej refleksji nad miłością, Schopenhauer przedstawia ją jako wierną służbę woli życia, która ma na celu zapewnienie jakościowego oraz ilościowego składu kolejnego pokolenia. Selekcja, którą nominalnie dokonują zakochani, jest wynikiem wymogów, jakie stawia przed nimi wola życia, dążąca do stworzenia potomstwa o ściśle określonych cechach. Tę koncepcję miłości wobec krytyki poddał Władimir Sołowjow w swojej analizie „Sens miłości”.

„Zastanowienia godnym jest los Schopenhauera, którego niskie mniemanie „o kobietach” zawsze jeszcze zwykło się tym tłumaczyć, że pewna wenecka dziewczyna, której raz towarzyszył, zagapiła się na mknącego obok nich, fizycznie odeń piękniejszego Byrona, jak gdyby najgorszego mniemania o kobietach nabierał ten, kto najmniej ma u nich szczęścia, nie zaś ten raczej, kto ma go najwięcej.”

Otto Weininger, Płeć i charakter, część druga, rozdział XI „Erotyka i estetyka”

Erystyka

Myślenie Schopenhauera na temat prowadzenia sporów zostało zebrane w niewielkiej pracy, powstałej w latach 1830–1831, która została opublikowana po jego śmierci w 1864 roku, znanej jako „Die eristische Dialektik”, znanej w polskich tłumaczeniach jako Erystyka, czyli sztuka prowadzenia sporów.

Oddziaływanie Schopenhauera

W czasach, kiedy dominującą myślą w Niemczech był heglizm i późniejszy marksizm, filozofia Schopenhauera nie cieszyła się dużą popularnością. Mimo to, jego koncepcje stały się podstawą dla wielu systemów myślowych w końcu XIX oraz na początku XX wieku, które wciąż mają swoje miejsce w współczesnej filozofii. Wśród nich można wymienić filozofię Nietzschego, który rozwinął woluntarystyczną teorię poznania, a także fenomenologię, w której zrealizowano ideę fenomenu wprowadzoną przez Schopenhauera.

Również psychoanaliza, ze swoim naciskiem na głębokie badanie ludzkich popędów, jest kontynuacją jego myśli. Ponadto, egzystencjalizm stał się kierunkiem nawiązującym do idei „przekroczenia siebie” zaproponowanej przez Schopenhauera. Wpływy jego teorii można dostrzec nie tylko w filozofii, ale również w muzyce Richarda Wagnera oraz w literaturze wielu znanych twórców, w tym Heinricha i Thomasa Manna, Michela Houellebecqa, Thomasa Bernharda, Thomasa Hardy’ego, Samuela Becketta, Lwa Tołstoja, Hermanna Hessego i wielu innych.

Ważnym osiągnięciem Schopenhauera było to, że jego myśli przyczyniły się do kształtowania się światopoglądu epoki modernizmu. Jego wpływ zaznaczył się również w dekadentyzmie, który był popularnym nurtem w twórczości okresu Młodej Polski. W jego filozofii odnajdujemy pesymistyczny obraz życie, który obejmuje przekonania o zdeterminowania człowieka przez nierozumne popędy. Schopenhauer zwracał uwagę, że nie można ich w pełni zaspokoić, co prowadzi do nieustannego dążenia do czegoś, a także do odczucia niedosytu, niezadowolenia, poczucia klęski oraz lęku przed śmiercią.

Proponowane przez niego rozwiązania na cierpienia egzystencjalne obejmowały „ucieczkę w nicość”, co jest specyficznie interpretowaną wizją buddyjskiej nirwany, oraz uznanie sztuki jako formy bezinteresownej kontemplacji estetycznej. Recepcja jego filozofii jest szczególnie widoczna w wczesnym etapie literatury młodopolskiej.

Tłumaczenia dzieł Schopenhauera

W latach 1911-1928 publikowano zbiorowe wydanie dzieł Arthur Schopenhauera, które zostało opracowane przez P. Deussena. To krytyczno-naukowe wydanie składało się z 14 tomów. Wśród tłumaczy jego prac na język polski znaleźli się:

• Zofia Bassakówna, która przełożyła dzieło „O podstawie moralności” w 1901 roku,
• I. Grabowski, autor przekładu „Poczwórne źródło twierdzenia o podstawie dostatecznej” z 1904 roku,
• Adam Stögbauer, który przetłumaczył „O wolności ludzkiej woli” w 1908 roku,
• Jan Błeszyński, który przetłumaczył „O religii. Dialog” w 1913 roku,
• R. Centnerszwerowa, która opracowała wybór myśli „Miłość i kobiety” wydany w 1924 roku,
• wreszcie współczesne tłumaczenia, takie jak to autorstwa Jana Garewicza, który przetłumaczył „Świat jako wola i przedstawienie” w 1995 roku, oraz dzieło Józefa Marzęckiego „Czworaki korzeń zasady racji dostatecznej” z 2003 roku.

Upamiętnienie w Gdańsku

W dniu 22 lutego 2008 roku, mając na celu uczczenie 220. rocznicy urodzin Arthura Schopenhauera, prezydent Gdańska, Paweł Adamowicz, dokonał odsłonięcia tablicy pamiątkowej, której autorem jest Tomasz Radziewicz. Tablica została umieszczona na budynku przy ulicy Świętego Ducha 45/47. To miejsce ma swoją szczególną historię, ponieważ pierwsza tablica upamiętniająca myśliciela została tam zawieszona już w 1888 roku.

Tego samego dnia, w Instytucie Filozofii, Socjologii i Dziennikarstwa Uniwersytetu Gdańskiego, profesor Andrzej Januszajtis odsłonił popiersie Schopenhauera, wykonane przez Marka Elsnera. Ta ceremonia poświadcza znaczenie, jakie ta postać miała w historii filozofii.

W Gdańsku-Oliwie znajduje się ulica, która nosi imię Schopenhauera. Warto również zaznaczyć, że przed II wojną światową, od 1923 roku, jego imię nosiła ulica Mikołaja Kopernika w Gdańsku-Aniołkach (Schopenhauerweg). Sława tego wielkiego myśliciela jest także odzwierciedlona w komunikacji miejskiej, gdyż patronuje on tramwajowi Pesa Swing 120NaG SWING, który ma numer boczny 1016, kursującemu pod marką Gdańskich Autobusów i Tramwajów.

Warto zwrócić uwagę na Park Schopenhauera, który znajduje się na terenie rodzinnego majątku Schopenhauerów. Miejsce to nie tylko upamiętnia wybitnego filozofa, ale również stanowi lokalny punkt spotkań dla mieszkańców oraz turystów, którzy chcą poznać nie tylko jego myśli, ale także historię tego miejsca.

Publikacje

Na liście ważnych dzieł Arthura Schopenhauera, które miały istotny wpływ na myślenie filozoficzne, znalazły się następujące publikacje:

• Czworaki korzeń zasady racji dostatecznej, przeł. Józef Marzęcki, wyd. Antyk, Kęty 2003,
• Erystyka, czyli sztuka prowadzenia sporów, ISBN 83-7020-229-2, Warszawa 2002,
• O podstawie moralności, przeł. Zofia Bassakówna, wyd. Zielona Sowa, Kraków 2006,
• O religii. Dyalog, przeł. Jan Błeszyński, wyd. „Kultura i sztuka”, Lwów 1913,
• O wolności ludzkiej woli, dostęp 2012-11-01,
• Świat jako wola i przedstawienie, t. 1-2, Warszawa 1994-5,
• Metafizyka życia i śmierci, przeł. Józef Marzęcki, wyd. Ethos, Łódź 1995,
• Psychologia miłości, wyd. literatura.net.pl, 2008, ISBN 978-83-923645-7-3,
• Feministyka albo sztuka obchodzenia się z kobietami, przeł. Bogdan Baran, Wydawnictwo Aletheia, Warszawa 2014.

---

Oceń: Arthur Schopenhauer

---