Biskupia Górka

---

Nazwa

Historia nazewnictwa Biskupiej Górki jest bogata i wielowarstwowa. Miejscowość ta nosiła różne nazwy w przeszłości, co odzwierciedla jej długą historię.

Wśród dawnych nazw można wymienić:

• Gorka, datowana na 1277 rok,
• Antiqua Gorka, znana z roku 1356,
• Mons Episcopalis, używana w XVI i XVII wieku,
• Bischofsberg, funkcjonująca w XVI wieku aż do roku 1938,
• Biskopberg, znana z 1626 roku.

W dniu 28 marca 1949 roku, ustalono oficjalnie polską nazwę miejscowości – Biskupia Górka. Dodatkowo określono, że w drugim przypadku używa się formy Biskupiej Górki, a przymiotnik związany z tą miejscowością to górecki.

Historia

Posiadłość biskupia

W średniowiecznych czasach na obszarze zwanym Biskupią Górką znajdowała się osada określana jako „Górka”, znana później jako „Stara Górka”. Te tereny były zamieszkane co najmniej od 1277 roku, a niektórzy badacze sugerują, że osada istniała już od 1124 roku. Wówczas była ona własnością biskupów kujawskich, którzy pełnili rolę kościelnych zwierzchników Pomorza Gdańskiego. W dokumencie papieża Eugeniusza III, w bulli, wspomniana jest biskupia własność Castrum Kdanc in Pomerania, co można odnosić do opisywanej Górki.

W XIV wieku, w osadzie istniał dwór obronny, w którym urzędowali biskupi, tacy jak biskup pomocniczy, archidiakon, oficjał pomorski oraz włodarz. Około 1380 roku, biskup Zbylut Pałuka postanowił zbudować nowy, ceglany obiekt w miejsce drewnianego dworu z 1356 roku. Niestety, w trakcie „wojny głodowej”, na rozkaz wielkiego mistrza krzyżackiego Michała Küchmeistra, zamek został zniszczony przez gdańszczan 2 sierpnia 1414 roku i nigdy więcej go nie odbudowano. Po tych wydarzeniach biskupowie przenieśli swoją rezydencję do Chełmu, położonego trochę dalej od Gdańska.

Biskupia Górka jako zagrożenie dla Gdańska

W kolejnych latach Biskupia Górka stała się punktem zapalnym, górującym nad Gdańskiem i wykorzystywanym przez wrogie oddziały do ostrzeliwania miasta. 1 września 1433 roku na wzgórzu zgrupowały się polskie siły, dowodzone przez kasztelana krakowskiego Mikołaja z Michałowa oraz Kurozwęka znanego jako Białucha. Uzupełniały ich husyckie sierotki z Czech pod wodzą Jana Čapka z Sán. Choć doszło do wymiany ognia, po kilku dniach sojusz polsko-czeski zdecydował się nie atakować Gdańska i ruszył na opactwo cystersów w Oliwie. W czasie wojny z zakonem krzyżackim, 8–9 listopada 1520 roku, wspierające Krzyżaków oddziały niemieckie hrabiego von Eisenberga ostrzelały Gdańsk z tego wzgórza.

W 1577 roku wojska królewskie Stefana Batorego zajęły Biskupią Górkę 13 czerwca, budując szaniec z działami skierowanymi przeciwko miastu, jednak ich siły były niewystarczające i nie zdołały zagrażać Gdańskowi. W drugiej połowie XVI wieku, wieś duchowna, której właścicielem był biskup włocławski, znajdowała się w powiecie gdańskim Województwa Pomorskiego.

Biskupia Górka w systemie fortyfikacji Gdańska

W obliczu zagrożeń, władze Gdańska postanowiły zintegrować wzgórze z systemem miejskich fortyfikacji. Mimo że aż do II rozbioru Polski Biskupia Górka pozostawała w rękach biskupów włocławskich, umocnienia w tym obszarze nigdy nie osiągnęły takiej siły jak fortfikacje w miejskich granicach. W latach 1626–1630 na Biskupiej Górce zbudowano szaniec, który w 1634 roku został wzmocniony palisadą. Całość, tzw. dzieło koronowe, składała się z trzech ziemnych bastionów: Zbawiciela, Pośredniego i Ostroroga, które były osłonięte z północnego wschodu przez mały Bastion Vigilance. Teren miał być broniony przez około 750 żołnierzy, a w czasie pokoju przez 50-osobowy oddział wartowniczy.

Rok 1639 to czas, kiedy Adam Wijbe opracował nowoczesną kolejkę linową do transportu ziemi z piaskowni na Biskupiej Górce do Bastionu św. Gertrudy znajdującego się w odległości około 200 metrów. Kolejka Wijbego, najwięcej podobnie skonstruowana do XIX wieku, wykorzystywała czterokonnym kierat z około 120 kubłami. W 1656 roku obszar Biskupiej Górki stał się częścią miasta Gdańska.

W około 1660 roku, lewa część Bastionu Zbawiciela została przedłużona i dołączona do fortyfikacji Zaroślaka oraz Bramy Oruńskiej. Natomiast w 1698 na tyłach szańca ukończono budowę otwartej od strony miasta redity, znanej jako Szańc Szwedzki. W latach 1706–1710 nastąpiła przebudowa umocnień Biskupiej Górki pod nadzorem inżyniera kapitana Jeana Charpentiera, w duchu systemu Vaubana. Udoskonalono dzieło koronowe, uzupełniając je szeroką fosą, przeciwstokiem i drogą krytą z placami broni oraz małymi lunetami. W wyniku naturalnego ukształtowania przedpola, oblężenie Gdańska przez wojska rosyjsko-saskie w 1734 roku nie spowodowało bezpośrednich walk o Biskupią Górkę.

Pod koniec XVIII stulecia, w czasie gdy Chełm stał się częścią Królestwa Prus, umocnienia utraciły część swojej wartości bojowej. Około 1780 roku na Bastionie Ostroróg zorganizowano obserwatorium astronomiczne prowadzone przez Nataniela Mateusza Wolfa, które później zostało przekazane Towarzystwu Przyrodniczemu w Gdańsku.

Mimo odnawiania fortyfikacji przez Prusaków w 1806 roku, nie odegrały one znaczącej roli podczas oblężenia w 1807 roku przez wojska francusko-polskie, gdyż atak był głównie ukierunkowany na sąsiednie Grodzisko. Francuzi w latach 1811–1813 znacznie rozbudowali system umocnień, a Biskupia Górka stała się celem ataku rosyjskich i pruskich wojsk w 1813 roku, co doprowadziło do zniszczenia obserwatorium astronomicznego w Bastionie Ostroróg.

Pomiędzy 1828 a 1833 rokiem, na terenie dawnego Szańca Szwedzkiego Prusacy wybudowali murowaną redutę koszarową, na wzór redity zbudowanej przez Francuzów na Grodzisku. Na początku XX wieku przystąpiono do uproszczenia fortyfikacji, jednak plany przebudowy na fort poligonalny nie zostały zrealizowane.

W 1884 roku utworzono ulicę Na Stoku (niem. Bischofsgasse), która w latach 1920-1937 zmieniła nazwę na Grenadiergasse. Równocześnie, powstała ulica Salwator, wydzielona z Czarnego Morza, a jej nazwa pochodziła od pobliskiego cmentarza kościoła św. Zbawiciela.

Po 1919

Traktat wersalski, który wprowadził demilitaryzację Gdańska, zakończył 300-letnie korzystanie z Biskupiej Górki przez wojsko. Po 1919 roku, to miejsce stało się jedną z głównych atrakcji rekreacyjnych dla mieszkańców. W wyniku przekształceń, część umocnień spłaszczono, a w miejscu fosy zbudowano boiska sportowe oraz kolonie domów mieszkalnych. Mimo tego, ziemne bastiony dzieła koronowego, takie jak Zbawiciela, Pośredni i Ostroróg, zachowały się w dobrym stanie, mimo że zarosły drzewami, co wpłynęło na ich widoczność.

W latach 1938–1939 na szczycie wzgórza zbudowano Schronisko młodzieżowe im. Pawła Beneke, wzorowane na zamku w Lidzbarku Warmińskim z wieżą zegarową sięgającą wysokości 25 metrów, co uczyniło go widoczną dominantą Biskupiej Górki. W tym samym okresie, w latach 1919-1939, na Biskupiej Górce mieszkał Brunon Zwarra. Przed 1937 rokiem, ulica Biskupia (niem. Große Berggasse) została przemianowana na ulicę Biskupia Góra (niem. Bischofsberg).

W czasie II wojny światowej na terenie fortów utworzony został stalag dla jeńców wojennych z Wielkiej Brytanii, Francji, Belgii i Włoch. W marcu 1945 roku, generał Paweł Batow, dowodzący atakiem Armii Czerwonej na Główne Miasto, zorganizował w tym miejscu punkt dowodzenia 65. Armii.

4 lipca 1946 roku, na terenie pomiędzy Biskupią Górką a Chełmem odbyła się publiczna egzekucja zbrodniarzy wojennych, którzy zostali skazani na karę śmierci w tzw. pierwszym procesie załogi Stutthofu. Zginęło wtedy 11 osób, w tym Jenny-Wanda Barkmann, Elisabeth Becker, Wandę Kalff, Ewę Paradies, Johann Paulsa oraz Gerdę Steinhoff.

W 1951 roku, większa część terenu Biskupiej Górki została zamknięta i przejęta przez Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego, a od 1957 roku użytkowana przez Milicję Obywatelską. Po 1990 roku, teren przeszedł pod zarząd Policji, która w 2013 roku zaproponowała miastu przeprowadzenie rewitalizacji tego obszaru, w tym przejęcie poterny oraz dwóch schronów artyleryjskich z XIX wieku.

W latach 60. zlikwidowano cmentarz bez przeprowadzania ekshumacji, a na jego miejscu wybudowano szkołę podstawową. Cmentarz – morowy – powstał w tym miejscu w 1620 roku, a w XIX wieku, jako Cmentarz Zbawiciela, był jednym z najpopularniejszych cmentarzy w Gdańsku, obok cmentarza Bożego Ciała. Mniejszy cmentarz, należący do parafii świętego Jana, znajdował się między Cmentarzem Zbawiciela a kaplicą menonitów.

W 1981 roku, skarpa wzniesienia uległa osunięciu na skutek działania wód gruntowych, co doprowadziło do zniszczeń budynków przy ulicy Spadzistej i Zaroślak. Wydarzenie to zostało opisane w Polskiej Kronice Filmowej jako „Inwazja skarpy”. Od kilku lat, dzielnica intensyfikuje działania społeczne, a władze miasta realizują rewitalizację osiedla.

Obiekty zabytkowe i interesujące

W Biskupiej Górce znajduje się szereg obiektów zabytkowych, które warto poznać ze względu na ich historyczne znaczenie oraz unikalną architekturę.

Na szczególną uwagę zasługują fortyfikacje ziemne, które zostały wzniesione w pierwszej połowie XVII wieku i wielokrotnie przebudowywane. Wśród nich wyróżniają się bastiony, takie jak Zbawiciela, Pośredni i Ostroróg oraz lunety Cafarellego i Delzous. Pomimo faktu, że są one obecnie mocno porośnięte drzewami i przez to trudne do dostrzegania, do dziś zachowały się w dobrym stanie.

Kolejnym interesującym obiektem jest Reduta Koszarowa, zbudowana w latach 1828–1833 na miejscu dawnego Szańca Szwedzkiego. Projekt budowy nawiązywał do niezrealizowanych planów francuskich z lat 1811–1812, a jego architektoniczny wystrój, utrzymany w stylu klasycystycznym, został zatwierdzony przez znanego architekta Karla Friedricha Schinkla. Cały kompleks zaprojektowano na planie trapezu, z trzema skrzydłami kazamatowymi oraz bomboodpornym stropem. Obiekt otaczają fosa oraz drogę krytą, a główny budynek koszarowy posiada trzy kondygnacje. Warty zaznaczenia jest także mur obronny z dwiema bramami, przed którymi stały niegdyś mosty zwodzone. Aktualnie Reduta Koszarowa jest siedzibą Gdańskiej Szkoły Wyższej.

W południowej części Biskupiej Górki znajduje się zespół pomennonicki, który powstał w 1818 roku i obecnie mieści zbór Kościoła Zielonoświątkowego w Gdańsku. Dodatkowo, warto wspomnieć o dawnym Schronisku młodzieżowym im. Pawła Beneke, które rozpoczęło swoją działalność w 1939 roku. Obiekt, zaprojektowany przez architekta Hansa Richtera, wykonany jest z cegły i nawiązuje do stylu „starogermańskiego” oraz zamków krzyżackich. W jego centrum znajduje się patio, a na zewnątrz wieża z zegarem, zamiast której wystawionego mechanizmu, która uruchamiała się w południe, co przyciągało uwagę młodzieży. W chwili otwarcia, schronisko było uznawane za największe w Europie, oferujące ponad 1300 miejsc noclegowych.

Również historyczne kamienice w Biskupiej Górce, przeważnie pochodzące z lat 1890–1905, oraz fragmenty przedproży, które zostały przeniesione tutaj z gdańskiego Głównego Miasta w XIX wieku, wzbogacają tę okolicę o dodatkowe walory architektoniczne i turystyczne.

Dzielnica mieszkalna

Opadające w kierunku Kanału Raduni stoki Biskupiej Górki były zabudowywane już od XVI wieku. Wówczas zaczęło kształtować się przedmieście, które aż do XIX wieku nosiło nazwę „Czarne Morze” (niem. Schwarzes Meer), co było związane z niewielkim zbiornikiem wodnym, jaki znajdował się w tej okolicy. Z czasem zaczęła szerzyć się nazwa „Biskupia Górka”, która obecnie oznacza całą dzielnicę mieszkalną.

Na przestrzeni lat w tej lokalizacji zaczęły powstawać ulice, z których do dzisiaj przetrwały głównie dwie większe: ul. Biskupia oraz ul. Na Stoku, a także dwie mniejsze: ul. Salwator i ul. Mennonitów. Jednakże nie wszystkie ulice zachowały się do dziś. W szczególności ul. Stawki została zlikwidowana po zakończeniu II wojny światowej w związku z budową szerokopasmowej trasy W-Z.

Dzielnica Biskupia Górka przetrwała stosunkowo niewielkie zniszczenia w roku 1945. W efekcie do dnia dzisiejszego zachowało się w niej wiele budynków pochodzących z XIX wieku oraz pierwszej połowy XX wieku, co nadaje jej unikalny charakter.

Punkt widokowy

Na szczycie dawnej wieży schroniska rozpościera się zapierająca dech w piersiach panorama Gdańska; jest to najwyższy i jednocześnie rzadko dostępny punkt widokowy w sercu miasta. Biskupia Górka to jedno z dwóch miejsc, obok Grodziska, które przez wieki było inspiracją dla wielu artystów, którzy portretowali miasto. Najstarsza znana panorama z tego miejsca datowana jest na lata 1592/1593 i przypisywana jest Antonowi Möllerowi.

W późniejszych latach twórcy tacy jak Aegidius Dickmann (1617) oraz Matthäus Deisch (1765) również podejmowali się przedstawienia Gdańska z Biskupiej Górki. W XIX wieku w tej tradycji nie zabrakło znakomitych nazwisk, takich jak Johann Carl Schultz, Friedrich Eduard Meyerheim oraz Gustav Schönleber, którzy to wzbogacili nasz obraz miasta. Co więcej, od drugiej połowy XIX wieku tego malowniczego wzgórza używano także jako tła do licznych fotografii dokumentujących wspaniałość Gdańska.

---

Oceń: Biskupia Górka

---