Jan Strelau

---

Życiorys

Jan Strelau, syn Arnona i Hildegardy, przyszedł na świat w Gdańsku, który w tamtych czasach należał do Wolnego Miasta Gdańska. Swoje dzieciństwo oraz młodzieńcze lata spędził w Tczewie. W 1947 roku rozpoczął edukację w szkole średniej w Bytowie, rozwijając jednocześnie swoje zainteresowania jako harcerz oraz instruktor harcerski. Jednakże, jego kariera edukacyjna została przerwana, gdyż został usunięty z liceum w klasie przedmaturalnej na skutek politycznych represji ze strony funkcyjnych urzędów bezpieczeństwa publicznego.

W wyniku tych wydarzeń dokończył swoją naukę w tzw. małym seminarium duchownym w Słupsku, gdzie zdobył tzw. prywatną maturę, która nie była uznawana przez państwowe uczelnie. W związku z ograniczonymi możliwościami wyboru dalszej edukacji, na skutek tzw. wilczego biletu, rozpoczął studia psychologiczne na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. W międzyczasie zdobędąc maturę eksternistycznie, miał możliwość kontynuacji nauki na Uniwersytecie Warszawskim, gdzie po dwóch latach w Lublinie zdecydował się na pełne ponowne rozpoczęcie studiów z zakresu psychologii.

Strelau ukończył kierunek psychologii w 1958 roku, a po tym czasie przez następne ponad cztery dekady, aż do 2001 roku, był związany z Uniwersytetem Warszawskim. W 1963 roku uzyskał stopień doktora nauk, a habilitację zdobył w 1968 roku, na podstawie rozprawy znanej jako „Temperament i typ układu nerwowego”. W 1976 roku został profesorem nadzwyczajnym, a w 1982 uzyskał tytuł profesora zwyczajnego. W latach 1978–1981 pełnił funkcję dyrektora Instytutu Psychologii.Organizował i kierował pierwszą w Polsce Katedrą Psychologii Różnic Indywidualnych na Wydziale Psychologii, a także był twórcą oraz kierownikiem Interdyscyplinarnego Centrum Genetyki Zachowania w latach 1998–2001.

W latach 1984–1988 był pierwszym przewodniczącym Europejskiego Towarzystwa Psychologii Osobowości, a również przewodniczył Międzynarodowemu Towarzystwu Psychologii Różnic Indywidualnych w latach 1993–1995. Pełnił różne kierownicze stanowiska, będąc wiceprezydentem Międzynarodowej Unii Nauk Psychologicznych od 1996 do 2000 oraz wiceprezesem Polskiej Akademii Nauk w latach 2002–2006. Oprócz tego zajmował istotne funkcje redakcyjne między innymi w czasopismach takich jak „Polish Psychological Bulletin”, „European Psychologist” oraz „Akademia. Magazyn Polskiej Akademii Nauk”. Był sekretarzem generalnym i członkiem prezydium zarządu Polskiego Towarzystwa Psychologicznego.

Wyróżniony licznymi tytułami, był członkiem Europejskiej Akademii Nauk (Academia Europaea), rzeczywistym członkiem Polskiej Akademii Nauk oraz członkiem zagranicznym Fińskiej Akademii Nauk i Literatury. Pod jego auspicjami w 1992 roku stopień doktora uzyskał Bogdan Zawadzki. W 2001 roku przeniósł się do Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej, gdzie objął stanowisko pierwszego dziekana Wydziału Psychologii. Dwa lata później, w 2002 roku, został prorektorem ds. nauki i współpracy międzynarodowej, a od 2010 do 2012 roku pełnił funkcję prorektora ds. nauki. Następnie zajął stanowisko przewodniczącego rady powierniczej tej uczelni.

Badania naukowe

Jan Strelau był wybitnym psychologiem, który stworzył Regulacyjną Teorię Temperamentu (RTT). Ta teoria koncentruje się na formalnych aspektach zachowania, w tym na cechach energetycznych (E) oraz temporalnych (T). Do tych charakterystyk należą m.in. wrażliwość sensoryczna, reaktywność emocjonalna, wytrzymałość i aktywność (E), jak również żwawość i perseweratywność (T). W celu pomiaru tych cech, Strelau we współpracy z Bogdanem Zawadzkim opracował inwentarz Formalna Charakterystyka Zachowania – Kwestionariusz Temperamentu.

Kwestionariusz ten zdobył popularność i został przetłumaczony na wiele języków. Jego wersja, znana jako Strelau Temperament Inventory (STI), zyskała uznanie również poza Polską. Od 1998 roku dostępna jest nowa adaptacja, znana jako Kwestionariusz PTS, stworzona w tej samej współpracy z Bogdanem Zawadzkim. PTS, znany także jako Pavlovian Temperament Survey, został przystosowany do kilkunastu różnych wersji językowych, co świadczy o jego szerokim zasięgu i użyteczności w badaniach.

Badania przeprowadzone w ramach RTT koncentrowały się na funkcjonalnej roli temperamentu podczas adaptacji, ze szczególnym uwzględnieniem tego, jak temperament wpływa na zachowanie człowieka w trudnych, stresowych warunkach. Dodatkowo, Strelau badał znaczenie temperamentu jako kluczowego czynnika, który może wpływać na występowanie różnych zaburzeń zachowania, takich jak zespół stresu pourazowego (PTSD).

W trakcie swoich licznych badań, Jan Strelau oraz jego zespół wykazali, że różnice indywidualne w cechach temperamentu częściowo mają podłoże genetyczne, osiągając około 40%. Oznacza to, że środowisko, w szczególności specyficzne dla danej rodziny, ma istotny wpływ na kształtowanie tych cech, co dodatkowo podkreśla złożoność procesu rozwoju temperamentu u ludzi.

Odznaczenia i wyróżnienia

W 2011 roku, na mocy decyzji prezydenta Bronisława Komorowskiego, Jan Strelau został uhonorowany Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski. To wyróżnienie przyznano w uznaniu za jego wybitne osiągnięcia w pracy naukowo-dydaktycznej, a także za działania na rzecz ochrony polskich zabytków morskich oraz jego zaangażowanie w pracę zawodową i działalność społeczną, które przyniosły korzyść dla kraju.

W 2017 roku, Jan Strelau zyskał zaszczytny tytuł honorowego obywatela Tczewa. Dodatkowo, został wyróżniony tytułem doktora honoris causa, przyznanym przez Uniwersytet Gdański, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz Rosyjski Państwowy Uniwersytet Humanistyczny w Moskwie.

W ciągu swojej kariery naukowej otrzymał liczne nagrody, w tym:

• Life-Time Achievement Award, przyznaną przez European Association of Personality Psychology w 2012 roku,
• Nagrodę Prezesa Rady Ministrów w 2010 roku,
• Nagrodę Fundacji na rzecz Nauki Polskiej w dziedzinie nauk humanistycznych i społecznych w 2000 roku,
• Nagrodę Towarzystwa Maxa Plancka, którą otrzymał w 1992 roku wspólnie z Aloisem Angleitnerem za międzynarodowe wybitne osiągnięcia badawcze,
• Nagrodę Fundacji Alexandra von Humboldta za niezwykłe osiągnięcia w zakresie badań nad osobowością w 1990 roku,
• Nagrodę New Europe Prize w 1997 roku, która została ufundowana przez sześć instytutów badawczych.

Wybrane publikacje

Jan Strelau jest cenionym specjalistą w dziedzinie psychologii, autorstwa wielu znaczących prac naukowych, w tym monografii i podręczników. Jego wkład w psychologię temperamentów i różnic indywidualnych jest nieoceniony i wpływa na badania w tym obszarze. Poniżej przedstawiamy wybrane prace Strelaua:

• Temperament i typ układu nerwowego. Warszawa: PWN, 1969 (wydanie drugie, 1974),
• Temperament, personality, activity. Londyn: Academic Press, 1983; przekład na język polski Temperament, osobowość, działanie (Warszawa: PWN, 1985) oraz na język chiński (Pekin: Liaoning People Press, 1987),
• Inteligencja człowieka. Warszawa: Żak, 1997,
• Formalna Charakterystyka Zachowania – Kwestionariusz Temperamentu (FCZ-KT): Podręcznik. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych PTP, 1997, współautor: B. Zawadzki,
• Kwestionariusz Temperamentu PTS: Podręcznik. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych PTP, 1998; współautor: B. Zawadzki,
• Temperament: A psychological perspective. Nowy Jork: Plenum Press, 1998; wydanie polskie Psychologia temperamentu (Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1998, ISBN 83-01-12678-7; wydanie drugie, 2001, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN),
• The Pavlovian Temperament Survey (PTS): An international handbook. Getynga: Hogrefe & Huber Publishers, 1999; współautorzy: A. Angleitner, B.H. Newberry,
• Psychologia różnic indywidualnych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar, 2002 (wydanie drugie rozszerzone, 2006),
• Temperament jako regulator zachowania: z perspektywy półwiecza badań. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2006; przekład na język angielski Temperament as a regulator of behavior: After fifty years of research (Clinton Corners, Nowy Jork: Eliot Werner Publications, 2008),
• Różnice indywidualne. Historia, determinanty, zastosowania. Warszawa: Scholar, 2014.

W zakresie redakcji naukowej Strelau również odegrał ważną rolę, publikując:

• Temperamental bases of behavior: Warsaw studies on individual differences. (red.). Lisse: Swets & Zeitlinger, 1985,
• The biological bases of personality and behavior. t. 1 i 2, (red. z: F.H. Farley i A. Gale). Waszyngton: Hemisphere Publishing Corporation, 1985, 1986,
• Personality dimensions and arousal. (red. z: H.J. Eysenck). Nowy Jork: Plenum Press, 1987,
• Explorations in temperament: International perspectives on theory and measurement. (red. z: A. Angleitner). Nowy Jork: Plenum Press, 1991,
• Psychologia: Podręcznik akademicki. t. 1, 2 i 3, (red.) Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2000,
• People under extreme stress: An individual differences approach. (red. z: T. Klonowicz). Hauppauge, Nowy Jork: Nova Science Publisher, 2006,
• Psychologia. Podręcznik akademicki. t. 1 i 2, (red. z: D. Doliński). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2008,
• Konsekwencje psychiczne traumy: uwarunkowania i terapia. (red. z: B. Zawadzki, M. Kaczmarek). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar, 2009.

Wszystkie powyższe publikacje stanowią ważny wkład Strelaua w badania nad psychologią temperamentów i różnic indywidualnych, ukazując głębię jego wiedzy oraz znaczenie badań w tych obszarach.

---

Oceń: Jan Strelau

---