Adam Kazimierz Czartoryski

---

Życiorys

Adam Kazimierz Czartoryski był potomkiem Augusta Aleksandra, wojewody ruskiego, oraz Marii Zofii Sieniawskiej, wcześniej Denhoff. Jego małżonką była Izabela z domu Flemming, z którą doczekał się sześciu potomków, w tym Adama Jerzego i Konstantego Adama.

Wczesne lata edukacji spędził w domu, pod okiem francuskich guwernerów. Jego nauczycielem w latach 1740–1745 był Louis-Adrien Duperron de Castera, komediopisarz oraz tłumacz. Już w młodości wykazywał zamiłowanie do literatury antycznej oraz dziejów Polski.

W 1752 roku wyjechał na dalsze studia do Drezna, Brukseli i Włoch, gdzie początkowo towarzyszył mu ochmistrz, były jezuita i awanturnik, Monet. Dwa lata później, w 1755 roku, udał się z pierwszą misją dyplomatyczną do Wiednia.

W 1756 roku został posłem z ziemi lwowskiej na sejm. Z woli swojego ojca w 1757 roku wyjechał do Anglii, by kontynuować naukę. Po powrocie do Polski był posłem na sejmy w latach 1758, 1760 i 1762. W 1758 roku przyznano mu tytuł generała ziem podolskich oraz uznano go za przedstawiciela obozu reform. W 1759 roku udał się do Petersburga, aby zdobyć poparcie polityczne dla familii Czartoryskich, której to następcą gotował go ojciec.

W 1760 roku występował jako poseł z ziemi halickiej na sejm, natomiast w 1761 roku poślubił zamożną Izabelę Flemming. Jako poseł ziemi przemyskiej, 29 kwietnia 1761 roku, zerwał sejm nadzwyczajny. Kolejne jego poselstwo miało miejsce na sejmie w 1762 roku z ziemi przemyskiej.

Pełnił funkcję marszałka sejmików województwa ruskiego w latach: 1761, 1764 oraz 1766. 20 kwietnia 1764 roku podpisał list dziękczynny do Katarzyny II za wprowadzenie wojsk rosyjskich po śmierci Augusta III. W tym samym roku był konsyliarzem konfederacji generalnej jako marszałek konfederacji generału ziem ruskich.

W 1764 roku był elektorem Stanisława Augusta Poniatowskiego z województwa ruskiego, co zostało nagrodzone Orderem św. Andrzeja. Pełnił również funkcję posła na sejm koronacyjny tego samego roku z ziemi sanockiej, a na sejmie koronacyjnym wyznaczono go do Asesorii Koronnej z grona stanu rycerskiego.

W 1765 roku co-fundował Towarzystwo Literatów w Polszcze, pierwszą polską organizację naukową, zajmującą się wydawaniem podręczników dla Szkoły Rycerskiej. W kolejnym roku był posłem na Sejm Czaplica z powiatu żydaczowskiego. W załączniku do depeszy z 2 października 1767 roku skierowanej do prezydenta Kolegium Spraw Zagranicznych Imperium Rosyjskiego Nikity Panina, poseł rosyjski Nikołaj Repnin zapisał go jako posła odpowiedniego do realizacji rosyjskich planów na sejmie 1767 roku.

W 1767 roku, jako poseł na sejm repninowski, wszedł w skład delegacji powołanej pod wpływem posła rosyjskiego Nikołaja Repnina, która miała za zadanie określić ustrój Rzeczypospolitej. Wśród magnaterii stał się jednym z głównych, późniejszych przeciwników króla Stanisława Augusta Poniatowskiego.

W 1768 roku objął stanowisko komendanta Szkoły Rycerskiej, a w 1769 roku przystąpił do loży wolnomularskiej Trzech Braci. Został potem członkiem Komisji Edukacji Narodowej oraz Departamentu Wojskowego Rady Nieustającej w 1779 roku. Był także jednym z fundatorów obserwatorium astronomicznego na Biskupiej Górce, zainicjowanego przez Nataniela Mateusza Wolfa. W 1782 roku pełnił funkcję posła na sejm z województwa wileńskiego oraz sędziego sejmowego ze stanu rycerskiego.

W latach 1788–1792 był posłem na Sejm Czteroletni z województwa lubelskiego. W 1791 roku należał do grona założycieli Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej. Od 1802 roku aż do śmierci był szefem austriackiego Pułku Piechoty Nr 9.

28 czerwca 1812 roku został marszałkiem Konfederacji Generalnej Królestwa Polskiego. Otrzymał odznaczenia takie jak Order Orła Białego w 1764 roku, kawaler Orderu Świętego Stanisława w 1765 roku, oraz rosyjski Order św. Andrzeja Apostoła Pierwszego Powołania w 1762 roku i cesarski Złotego Runa w 1808 roku. Posiadał również carskim orderze Świętej Anny.

Był właścicielem ordynacji międzyrzeckiej, a administratorem majątków księcia Kazimierza Czartoryskiego był Jan Kanty Brandys. W ostatnich latach życia przebywał w Puławach, a następnie w Sieniawie, gdzie zmarł pomimo usilnych nalegań Tadeusza Matuszewica.

W 1812 roku podzielił swój majątek między dzieci, a jego ciało zostało złożone w kościele św. Krzyża w Warszawie.

Twórczość

Adam Kazimierz Czartoryski to autor przykładowych dramatów, takich jak Panna na wydaniu, napisanej w 1771 roku czy Kawa z 1779 roku.

Ważniejsze utwory

• Monitor, Gdańsk 1763, nr 1 (wydany przed 7 sierpnia); nr 1–5 (po 11 września), zostały przedrukowane wraz z podobiznami R. Kaleta w książce: R. Kaleta, Mieczysław Klimowicz: „Prekursorzy Oświecenia”, Wrocław 1953, IBL. Studia Historyczno-Literackie, t. 20, s. 161–168; nr 6 nieznany; nr 7 w zbiorach Starych Druków Ossolineum, gdzie podobiznę ogłosiła B. Górska: „Katalog czasopism XVI–XVIII w. w zbiorach Starych Druków Biblioteki Ossolineum”, Ze skarbca kultury 1963, zeszyt 15, pomiędzy s. 144–145, (według L. Bernackiego i R. Kalety; J. Rudnicka sugeruje autorstwo zbiorowe; miejsce druku ustalił J. Szczepaniec),
• Mowa J. O. Xcia Imci… marszałka sejmu konwokacyjnego miana przy pożegnaniu Stanów Skonfederowanych (Warszawa) 1764,
• Panna na wydaniu. Komedia w 2 aktach, wystawiona w Warszawie około roku 1770 na scenie Korpusu Kadetów; premierowe wydanie miało miejsce w Warszawie 1771 roku, a następne w 1774 roku; rękopis (autograf?) znajdował się w Rosyjskiej Publicznej Bibliotece w Petersburgu, sygn.: Pol. XIV, Q. 70; Pol. XIV, Q. 132; odpis w Bibliotece PAN w Krakowie, sygn. 250, egzemplarz edycji z 1774 roku z własnoręcznymi poprawkami autora z początku XIX wieku w Bibliotece Czartoryskich, sygn. 43343; i w Bibliotece Jagiellońskiej, sygn. 26328, (wg D. Garrick: Miss in her Teens or the Medley of Lovers; dedykowane F. Ciszewskiemu),
• „Przedmowa do komedii: Panna na wydaniu”, przedruk L. Bernackiego: Teatr, dramat i muzyka za Stanisława Augusta, t. 1, Lwów 1925, s. 19–47; autograf znajdował się w zbiorach Rosyjskiej Publicznej Biblioteki w Petersburgu, sygn.: Pol. XIV, Q. 70; egz. edycji z 1774 roku z poprawkami autora z początku XIX wieku w Bibliotece Czartoryskich, sygn. 43343; a także w Bibliotece Jagiellońskiej, sygn. 26328, (opracowanie dotyczące sztuki dramatycznej),
• Suum cuique, brak miejsca wydania (1771?); wydanie następne: z rękopisu Ossolineum, sygn. 951/I opublikowane przez R. Pilata w Przeglądzie Polskim, rocznik 4 (1869), t. 4, s. 417–436, jako utwór S. Konarskiego, (autorstwo niepewne, początkowo przypisane Konarskiemu, następnie Czartoryskiemu – przy współautorstwie A. Naruszewicza; W. Konopczyński przypisuje je A. Zamoyskiemu),
• Dumny. Komedia z francuskiego teatru p. Neryko Detusz tłumaczona, z lokalnymi odmianami wprowadzonymi przez młodzież szlachecką w Korpusie Kadetów, wystawiona w Warszawie w 1773 roku, brak miejsca i roku wydania, zaprezentowana również na warszawskiej scenie publicznej w 1774 roku pt. Hrabia Odętowski; rękopis dostępny w Bibliotece Czartoryskich, sygn. 2440, (wg Ph. N. Destouches: Le Glorieux),
• „Katechizm moralny dla uczniów Korpusu Kadetów”, Zabawy Przyjemne i Pożyteczne 1774, t. 10, cz. 1; wydanie osobne pt. „Katechizm kadecki”, Warszawa 1774; wydania następne: pt. „Katechizm moralny dla uczniów Korpusu Kadetów. Definicje różnych cnót towarzyskich i przepisy wewnętrznej karności Korpusu”, Warszawa 1774; pt. „Definicje…”, Warszawa 1790; Wilno 1791; oraz pt. „Katechizm kadecki”, Warszawa (XVIII w.); brak miejsca wydania (XVIII w.); a także pt. „Prawidła moralne dla Szkoły Rycerskiej”, Warszawa 1824; pt. „Katechizm rycerski”, wyd. H. Mościcki, Warszawa 1916, Biblioteka Uniwersytetu Ludowego i Młodzieży Szkolnej nr 177; Warszawa 1925; fragmenty przedrukował Bogdan Suchodolski: Idee społeczne doby stanisławowskiej, Warszawa 1948, s. 197–201,
• Gracz. Komedia w 5 aktach z francuskiego p. Reniard, wyświetlana w Warszawie w 1774 roku, wydanie (Warszawa 1774?); wydania następne: „nowa edycja” Warszawa 1775; zob. Wydania zbiorowe; egzemplarz edycji z roku 1775 z własnoręcznymi poprawkami autora (od sceny 8. aktu II) z początku XIX wieku w Bibliotece Czartoryskich, sygn. 39643, (wg J. F. Régnard: Le Joueur),
• Bliźnięta. Komedia w 5 aktach, przetłumaczona z francuskiego p. Reniard, wystawiona i wydana: Warszawa 1775, (wg J. F. Régnard: Les Ménechmes ou les jumeaux),
• „Obowiązki studenckie przez pytania i odpowiedzi w Departamencie Województw Ruskich”, Zabawy Przyjemne i Pożyteczne 1775, t. 11, cz. 1; wydanie osobne: brak miejsca wydania 1775,
• Mniejszy koncept jak przysługa. Komedia w 3 aktach przez Daniela Belgrama, przez kamerdynera J. K. Mci, wystawiona w Warszawie w 1777 roku, wydana Warszawa (1777); rękopis pisany przez kilka osób (od s. 34–63 ręką F. Zabłockiego) w Bibliotece Czartoryskich, sygn. 2487; egzemplarz pierwodruku z własnoręcznymi poprawkami autora (od sceny 3. aktu II do sceny 6. aktu III) z początku XIX wieku w Bibliotece Jagiellońskiej, sygn. 71551, (tytuły wymienne: Pysznoskąpski; Mniejszy koncept jak przysługa, czyli Pysznoskąpski),
• Kopia listu IMĆ Pana Doświadczyńskiego do przyjaciela radzącego się, gdzie wyprawić dzieci do cudzych krajów, Warszawa 1778 (3 wydania), przedruk w: Listy Imci Pana Doświadczyńskiego, Warszawa 1782, (razem z: Drugi list…, List trzeci…, List czwarty…),
• Kawa. Komedia w 1 akcie, Warszawa 1779, fragmenty przedrukowane przez Z. Florczaka, L. Pszczołowską: Ludzie Oświecenia o języku i stylu, t. 2, Warszawa 1958, egzemplarz pierwodruku z poprawkami autora z początku XIX wieku w Ossolineum, sygn. XVIII-5636-III,
• „Przedmowa do komedii: Kawa” (w formie listu do J. Szymanowskiego), przedruk: L. Bernacki: Teatr, dramat i muzyka za Stanisława Augusta, t. 1, Lwów 1925, s. 157–165; Z. Florczak, L. Pszczołowska: Ludzie Oświecenia o języku i stylu, t. 1, Warszawa 1958,
• List IV. O dramatyce, wydany w dodatku do Kawa. Komedia w 1 akcie, przedruk: L. Bernacki: Teatr, dramat i muzyka za Stanisława Augusta, t. 1, Lwów 1925, s. 166–166c,
• Kalendarz teatrowy dla powszechnej narodu polskiego przysługi dany na rok przestępny 1780, Warszawa (1779); fragmenty przedrukowane przez L. Bernackiego w Exlibris 1920; całość przedrukowana przez L. Bernackiego: Teatr, dramat i muzyka za Stanisława Augusta, t. 1, Lwów 1925, s. 169–194; egzemplarz unikatowy pierwodruku w Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego, (autorstwo sporne: Czartoryskiemu przypisywane przez Estreichera i Bernackiego w 1920 roku; Bernacki w roku 1925 oraz M. Rulikowski później sprzeciwili się temu twierdzeniu),
• Drugi list IMĆ Pana Doświadczyńskiego do przyjaciela swego względnie edukacji córek, Warszawa 1781, przedruk w: Listy Imci Pana Doświadczyńskiego, Warszawa 1782, (razem z: Kopia listu…, List trzeci…, List czwarty…),
• Mowa podczas reasumpcji Trybunału w Grodnie 1 maja 1781, brak miejsca wydania (1781),
• List trzeci Doświadczyńskiego (do przyjaciela), zawierający myśli względem sposobów prowadzenia młodzieży aplikującej się do palestry, Wilno 1782, przedruk w: Listy Imci Pana Doświadczyńskiego, Warszawa 1782, (razem z: Kopia listu…, Drugi list…, List czwarty…),
• List czwarty Doświadczyńskiego do syna przyjaciela swego, donoszący mu, że został obrany deputatem, Wilno 1782, przedruk w: Listy Imci Pana Doświadczyńskiego, Warszawa 1782, (razem z: Kopia listu…, Drugi list…, List trzeci…),
• List Mikołaja Doświadczyńskiego pisany do Teodora Weichardta do Tulczyna, radząc mu, aby się ożenił z Nipuanką, Warszawa 1787, (odpowiedź na broszurę T. Weichardta: Przyczyny, dla których się nie żenię, brak miejsca wydania 1787),
• Przymówienie się J. Oś. Kscia Jmci… w Izbie Senatorskiej na pierwszej sesji sejmowej d. 6 października 1788, brak miejsca i roku wydania, (w czasie Sejmu Czteroletniego wydane osobno również inne mowy dat.: 20 października 1788, 19 stycznia 1789, 7 października 1790),
• Wypis z Kroniki Witykinda tłumaczony przez Grzegorza a Słupia, decretorum doctora, opata świętokrzyskiego, który żył około roku 1375, z autografu w bibliotece na Łysej Górze, brak miejsca wydania (około roku 1790); wydanie następne (jako utwór F. S. Jezierskiego) w: „F. S. Jezierski: Wybór pism”, oprac. Zdzisław Skwarczyński, Warszawa 1952, (wyd. 1 anonimowe; autorstwo sporne, Czartoryskiemu przypisuje je E. Kipa),
• Krótkie uiwadomienie o celu i umyśle, w którym jest pisany romans Tom-Dżon, wyd. w książce: „H. Fielding: Podrzutek, czyli historia Toma-Dżóna”, t. 1, Warszawa 1793, (tłum. F. Zabłocki),
• Koczyk pomarańczowy. Komedia w 1 akcie, powstał po roku 1798, wystawiona w Sieniawie, kwiecień 1818; z rękopisu wydana przez Z. Zahrajówna; 2 rękopisy z poprawkami Czartoryskiego w Bibliotece Czartoryskich, sygn. 2934, 3108, (według J. A. Ségur: Le Cabriolet jaune), autorstwo sporne: K. Kotowski przypisuje je F. Bernatowiczowi; Z. Zahrajówna ustaliła je na rzecz Czartoryskiego,
• Myśli o pismach polskich, z uwagami nad sposobem pisania w rozmaitych materiałach, powstałe w 1801 roku, wyd. Wilno 1801 (właściwie 1810); wydania następne: Wilno 1812; wyd. K. J. Turowski, Kraków 1860, Biblioteka Polska, zeszyt 10–11.
• Mowa… miana na pierwszej sesji dnia 26 czerwca r. 1812 w Senacie. Tegoż mowa w Izbie poselskiej miana…, brak miejsca wydania 1812, (z tegoż sejmu wyd. osobne: 2-krotnie Głos… z 28 czerwca),
• „Słowniczek wyrazów polskich znaczących narzędzie muzyczne niegdyś w wojskowym i pokojowym używaniu będące. Słowniczek wyrazów przyjętych do mowy polskiej ze wschodnich języków. Słowniczek niektórych wyrazów polskich mniej używanych”, Czasopism Nauk. Księgozbioru Publ. im. Ossolineum 1828, zeszyt 1–3.

Czartoryski ponadto wydawał odezwy. Jego artykuły i niewielkie utwory pojawiły się w czasopismach, takich jak Monitor z 1763, Pamiętnik Warszawski (1809, m.in. pod pseudonimem „Morzygodzina”), Zabawy Przyjemne i Pożyteczne (1774–1775). Wskazywane jest także jego autorstwo Monitora z 1766 roku, nr 65, podpisanego pseudonimem „Theatralski”. E. Kipa przypisuje mu autorstwo broszur: Rozmowa Solona z Kadym, (Warszawa 1790); Fragment z rękopisu arabskiego, brak miejsca wydania (1791).

Przekłady

• F. Juvenel de Carlencas: Historia nauk wyzwolonych, przez… francuskim językiem pisana, na polski przełożona ad usum Korpusu Kadetów JKMci, Warszawa 1766, (na końcu każdego rodzaju nauk dodana jest krótka wiadomość o Polakach „w tej mierze naukami zaszczyconych”); Czartoryski jest autorem przedmowy i rozdziału o języku polskim; autorskie spory dotyczą tłumaczenia: według Jochera i Estreichera tłumaczem jest jezuita W. Górski, wydawcą A. K. Czartoryski,
• J. Choisnin: O elekcji Henryka Walezjusza na króla polskiego. Pamiętniki Jana Szoanę, sekretarza Mąluka, biskupa Walencji i radcy tajnej rady królewskiej XVI w. Przełożył z francuskiego Wincenty Turski, Wilno 1818, (z przedmową tłumacza),
• Hātifī: Fragment tiré d’un roman persan intitulé: Les Amours de Léili et Medznoun, par le poète Hitifi, wyd. w: „J. U. Niemcewicz: Pisma różne…”, t. 2, Warszawa 1805, s. 336.

Prace edytorskie

• F. Juvenel de Carlencas: Historia nauk wyzwolonych, przez… francuskim językiem pisana, na polski przełożona ad usum Korpusu Kadetów JKMci, Warszawa 1766, (wydane na rozkaz i z poprawkami A. K. Czartoryskiego dla Szkoły Rycerskiej).

Wydania zbiorowe

• Komedie, oprac. Z. Zahrajówna, Warszawa 1955, Teatr Polskiego Oświecenia, (zawartość: Panna na wydaniu. Komedia we 2 aktach; Gracz. Komedia w 5 aktach z francuskiego p. Reniard wytłumaczona; Mniejszy koncept jak przysługa. Komedia w 3 aktach przez Daniela Belgrama, przez kamerdynera J. K. Mci; Kawa. Komedia w 1 akcie; Koczyk pomarańczowy. Komedia w 1 akcie).

Listy i materiały

• Do Granda z lat 1770–1774, wyd. T. Wierzbowski: Materiały do dziejów piśmiennictwa polskiego, t. 2, Warszawa 1904,
• Do P. N. Kreczetnikowa z 23 października 1775, rękopis w Instytucie Literatury Rosyjskiej, Leningrad, oddz. rękopisów (zbiór 93, rejestr 3, nr 1371),
• Do J. Przybylskiego z lat 1776–1800, rękopis: Biblioteka Jagiellońska, sygn. 148,
• Do I. Potockiego, rękopis w Archiwum Głównym Akt Dawnych (Archiwum Wilanowskie, sygn. 279, zbiór listów z lat 1783–1792),
• Do Seweryna Rzewuskiego z lat 1786–1788, rękopisy: Wojewódzkie Archiwum Państwowe Kraków (Archiwum Podhoreckie, sygn. II 2/21),
• Do Aleksandry z Lubomirskich Potockiej z roku 1791, rękopis: Archiwum Główne Akt Dawnych (Archiwum Wilanowskie, sygn. 293),
• Do A. Potockiego, rękopis: Archiwum Główne Akt Dawnych (Archiwum Wilanowskie, sygn. 286, zbiór listów z lat 1795–1827),
• Do nieznanego adresata (J. Maja?) z 11 maja 1798 i 9 listopada 1800, z rękopisu Biblioteki Czartoryskich, sygn.: Ew. XVII/599; wyd. Z. Florczak, L. Pszczołowska: Ludzie Oświecenia o języku i stylu, t. 1, Warszawa 1958,
• Korespondencja z S. B. Lindem z lat 1801–1804, z rękopisów korzystał i drobne fragmenty ogł. J. Michalski: „Spór o koncepcję słownika Lindego”, Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej, t. 2, Warszawa 1954; rękopisy: Biblioteka Czartoryskich, sygn.: Ew. 590 (Archiwum Domowe nr 22); Biblioteka Jagiellońska, sygn. 3468,
• Do M. Ch. J. Pougensa z 8 października i 27 grudnia 1801, 12 lipca 1802; rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 594 (Archiwum Domowe),
• Do J. S. Bandtkiego z roku 1802, rękopis: Biblioteka Jagiellońska, sygn. 1874,
• Do syna, Adama Jerzego, parę listów, m.in. z roku 1802, ogł. S. Duchińska w zbiorze: „Listy Izabeli Czartoryskiej do starszego syna, księcia Adama”, Kronika Rodzinna 1886–1887 i wyd. osobne: Kraków 1891,
• Do S. R. Woroncowa z lat 1803–1814, rękopis w Instytucie Historii Akademii Nauk ZSRR, Leningrad (dział 479, Polonia nr 52, sygn. 1227/512),
• Do Jana Śniadeckiego z roku 1804, ogł. M. Baliński: Pamiętniki o Janie Śniadeckim, t. 2, Wilno 1865,
• Do Jana Śniadeckiego z lat 1804–1810, do Aleksandra I z roku 1808, do Rady Konfederacji Generalnej Królestwa Polskiego z roku 1812, do L. Wirtemberskiego, J. Zawadzkiego, A. J. Czartoryskiego; ogł. L. Dębicki: Puławy, t. 1–4, Lwów 1887–1888; fragmenty 2 listów do syna z lat 1799–1800 przedrukowane przez Z. Florczaka, L. Pszczołowska: Ludzie Oświecenia o języku i stylu, t. 1, Warszawa 1958,
• Korespondencja z J. Zawadzkim z lat 1805–1817, wyd. T. Turkowski: Materiały do dziejów literatury i oświaty na Litwie i Rusi, t. 1–2, Wilno 1935–1937,
• Do J. P. Norblina z 3 lipca 1806 i 1 maja 1808, do M. Norblinowej z 1 lipca 1806; ogł. Lamus 1910, t. 2, zeszyt 8,
• Korespondencja z W. Jonesem, wyd. L. Teignmouth: Memoirs of the Life, Writings and Correspondence of S. W. Jones, t. 1–2, Londyn 1807 (t. 1, s. 293–300; t. 2, s. 178–180),
• Do Jędrzeja Śniadeckiego z lat: 1807, 1822; rękopis: Biblioteka Jagiellońska, sygn. 3513; fragmenty ogł. A. Wrzosek Krytyka Lekarska 1905,
• Do J. Lelewela z 16 grudnia 1808, ogł. Czas 1861, nr 292–293,
• Do J. Lelewela z 30 grudnia 1808 i odpowiedź Lelewela (1808–1809), ogł. T. Modelski Ateneum Wileńskie 1926, zeszyt 3/4, s. 593–609; odb. Wilno 1930,
• Od A. Osińskiego 5 listów z lat 1810–1817, do J. Twardowskiego z roku 1823; ogł. E. Woroniecki Kwartalnik Historyczny Nauki i Techniki 1959, nr 4,
• Do F. Karpińskiego z 27 listopada 1811, wyd. T. Mikulski, R. Sobol w: „Korespondencja F. Karpińskiego”, Wrocław 1958, Archiwum Literatury, t. 4,
• Do J. Kruszyńskiego z 29 kwietnia 1812, ogł. K. W. Wójcicki: Cmentarz Powązkowski pod Warszawą, t. 1, Warszawa 1855, s. 118,
• Do K. Koźmiana 8 listów z lat 1812–1813 i brak daty, rękopis: Biblioteka PAN Kraków, sygn. 2031, t. 1, k. 3–10; list z 12 czerwca 1813, ogł. A. E. Koźmian: Wspomnienia moje, t. 1, Poznań 1867, s. 125,
• Korespondencja z T. Czackim i J. U. Niemcewiczem, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn.: Ew. XVII/1109 (Archiwum Domowe),
• Korespondencja A. K. Czartoryskiego, t. 1: A–G; t. 2: H–L; t. 3: M–P, (m.in. z: J. Albertrandim, M. Badenim, M. Bacciarellim, F. Bentkowskim, A. Czarnockim, F. K. Dmochowskim, J. Dzierzkowskim, J. W. Goethem, J. Lelewelem, J. Lipińskim, L. Lipińskim, S. Kłokockim, T. Morskim, T. Matuszewiczem, T. Mostowskim, A. Mostowską, A. Naruszewiczem, P. Norblinem, J. M. Ossolińskim, J. Poniatowskim, Ch. Pougensem, I. i J. Potockimi); rękopisy: Biblioteka Czartoryskich, sygn.: Ew. 589–591 (Archiwum Domowe nr 21–23),
• Korespondencja z różnymi osobami, rękopisy: Biblioteka Czartoryskich, sygn.: 27–28, 478–479, 659, 698, 719, 799, 1198, 3468, 5783 i in.,
• Od Stanisława Augusta z 12 października 1768 roku, ogł. L. Bernacki Pamiętnik Literacki, rocznik 26 (1929), s. 425–426,
• Od A. Naruszewicza z 6 lipca 1768 i 5 kwietnia 1781, wyd. J. Platt w: Korespondencja A. Naruszewicza, Wrocław 1959,
• Od I. Czartoryskiej z lat 1772–1819, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn.: Ew. 623 (Archiwum Domowe nr 55), stąd też list z kwietnia 1772, ogł. B. Zaleski: Żywot ks. A. J. Czartoryskiego, t. 1, Poznań 1881, s. 156–157,
• Od G. Piramowicza z roku 1779, rękopis w Archiwum Głównym Akt Dawnych (Archiwum Wilanowskie, sygn. 279b/I),
• Od F. Bohomolca, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn. 782,
• Korespondencja z A. J. Czartoryskim, rękopis: Biblioteka Czartoryskich, sygn.: Ew. 3212; fragmenty listów z lat 1784–1821 ogł. L. Dębicki: Puławy, Lwów 1888, t. 1, s. 63–81; t. 2, s. 182–184, 233–243, 323–341,
• Od J. U. Niemcewicza z lat 1793–1806, fragmenty ogł. L. Dębicki: Puławy, t. 3, Lwów 1888, rozdz. 5 – list z 6 lutego 1798, rękopis: Biblioteka Narodowa, sygn. 2674; ogł. A. Wellman-Zalewska w wyd. J. U. Niemcewicz: Podróże po Ameryce, Wrocław 1959, s. 431–434; bruliony listów z roku około 1804, rękopis: Biblioteka Narodowa, nr akc. 6939 (Archiwum Wilanowskie, sygn. 216),
• Od Goltza z Włoch do X. A. Cz., z 19 marca 1794 roku, ogł. Dziennik Warszawski 1827, t. 7, s. 155–168,
• Od J. M. Ossolińskiego z roku 1803, ogł. J. Kallenbach Przegląd Współczesny 1928, nr 73, s. 177–181,
• Od: S. Kłokockiego z 3 kwietnia 1804, T. Mostowskiego z 8 listopada 1804 oraz J. Lipińskiego z 23 stycznia 1806; ogł. J. Platt Ze skarbca kultury 1960, zeszyt 1, (z rękopisów zapisanych w Korespondencji A. K. Czartoryskiego, t. 1: A–G; t. 2: H–L; t. 3: M–P),
• Od Jana Śniadeckiego z lat 1808–1811, wyd. M. Baliński: Pamiętniki o Janie Śniadeckim, t. 2, Wilno 1865,
• Od I. Bykowskiego z 7 maja 1811, wyd. T. Mikulski: Ze studiów nad Oświeceniem (Warszawa 1956), s. 511–516,
• Od A. Hoffmanna z lat: 1811–1813, 1815; z rękopisów: Biblioteki Czartoryskiej, sygn. 2458, 2910 oraz Wojewódzkiego Archiwum Państwowego na Wawelu, sygn. 5456 wyd. M. Bylicka, S. Pigoń; w zbiorze: „Miscellanea z doby Oświecenia”, Wrocław 1960, Archiwum Literatury, t. 5,
• Od: J. S. Bandtkiego z 24 grudnia 1812; J. Sołtykowicza z lat 1811–1812; P. Kicińskiego z 20 grudnia 1812; rękopis: Biblioteka Czartoryskich (Archiwum domowe, sygn. 597),
• Od F. Karpińskiego z 24 sierpnia 1813, wyd. T. Mikulski, R. Sobol w: „Korespondencja F. Karpińskiego”, Wrocław 1958, Archiwum Literatury, t. 4,
• Materiały, rękopisy: Biblioteka Czartoryska, sygn. 1905–1911 „Papiery rodzinne”; niektóre pisma wydane przez: L. Dębicki: Puławy, t. 1–4, Lwów 1887–1888; L. Bernacki: Teatr, dramat i muzyka za Stanisława Augusta, t. 1–2, Lwów 1925 (w tym także podobizny autografu).

Czartoryski wspólnie z Ignacym Potockim opracowywał projekty dotyczące publicznego wychowania, które zostały wydane przez S. Kota w książce Epoka wielkiej reformy, Lwów 1923 oraz w innych zbiorach.

---

Oceń: Adam Kazimierz Czartoryski

---