Piękna Madonna Gdańska

---

Dzieje

Rzeźba Pięknej Madonny, datowana na przełom lat 1400–1430, jest pełnoplastycznym dziełem stworzonym z miękkiego piaskowca.

W latach 1515/20 wzniesiono obecną nastawę ołtarzową, przy której figura została umieszczona wtórnie. W tym czasie dodano aureolę promienistą oraz wieniec z róż, a także okrągłe plakietki ilustrujące sceny z życia Chrystusa. W okresie baroku figura została przemalowana na czerwono-złoty kolor, z niebieskim płaszczem ozdobionym złotym obszyciem i złotymi lokami włosów.

Pierwotnie figura, w towarzystwie szafy, przylegała do filara w południowej części prezbiterium, obok ołtarza Koronacji Marii, będącego ołtarzem głównym. W XX wieku jednak przeniesiono ją do przywieżowej kaplicy Św. Rajnolda.

Podczas drugiej wojny światowej szafę z Madonną zdemontowano, a sama figura została zamurowana w podziemiach kościoła. Po zakończeniu wojny udało się przenieść zdekompletowane retabulum do warszawskiego Muzeum Narodowego. Po kilkudziesięciu latach eksponowania, retabulum zostało zestawione z figurą Marii z Dzieciątkiem, przy czym zrekonstruowano brakujące elementy, w tym pięć medalionów z reliefami autorstwa Stanisława Wyrostka i Mariana Mroza.

Opis

Rzeźba przedstawiająca Madonnę Gdańską wyróżnia się smukłymi proporcjami, które są połączone z kontrapostowym upozowaniem, przez co emanować subtelnością oraz elegancją. W dziele Matka Boska jest ukazana jako piękna kobieta, która posiada delikatne rysy twarzy oraz niebieskie oczy. Z pod chustki wyłaniają się jej złote loki. Na jej obliczu możemy dostrzec spokój i radość, a lekki uśmiech skierowany jest w stronę Dzieciątka, które odwzajemnia ten gest uśmiechem. Ich wzajemna więź jest podkreślona poprzez gest, ponieważ Maryja podaje owoc jabłoni, a Dzieciątko wyciąga w jego kierunku swoje rączki.

Maria ma na sobie czarną suknię z niewielkim dekoltem, ozdobioną złotymi aplikacjami, które tworzą ornamenty. Przykryta jest płaszczem w ciemnoniebieskim kolorze, który jest wykończony złotą lamówką i stylizowanymi ornamentami. Płaszcz wyróżnia się dekoracyjnymi układami draperii: po stronie prawej fałdy mają kształt łukowaty, natomiast po lewej stronie draperie tworzą kaskadowy układ. Na głowie Matka Boska nosi białą chustkę, a na niej spoczywa złota korona.

W prawym ramieniu Maryja trzyma półnagie Dzieciątko, które stara się usiąść, opierając się o ramię Matki. Dzieciątko charakteryzuje się gęstymi, złotymi włosami, delikatną twarzą oraz drobnymi, niebieskimi oczami.

Tłem dla tej niezwykłej figury jest gloria promienista oraz wieniec z róż, w który wplecione są medaliony ze scenami pasyjnymi. Narracja rzeźby rozpoczyna się od Ostatniej Wieczerzy, następnie zarejestrowane są Modlitwa w Ogrójcu, Biczowanie, Cierniem ukoronowanie, Obnażenie z szat, Ukrzyżowanie oraz Opłakiwanie. Pod daszkiem szafy znajduje się medalion przedstawiający Trójcę Świętą, ukazującą trzech mężczyzn siedzących na jednym tronie, złączonych wspólnym nimbem oraz trzymających się za ręce.

Na dole, po obu stronach wieńca różańca, dostrzegamy dwie grupy klęczących postaci, które reprezentują Kościół jako Lud Boży. Z prawej strony znajduje się duchowieństwo różnych hierarchii, natomiast z lewej laicy różnych klas społecznych. W górnych narożnikach widnieją wizerunki świętych: Wojciecha oraz Franciszka.

Analiza

Figurka znana jako Gdańska Piękna Madonna jest znakomitym przykładem gotyckiej rzeźby z wczesnych lat piętnastego wieku. W literaturze artystycznej klasyfikowana jest jako jedna z Pięknych Madonn, które stanowią reprezentację międzynarodowego gotyku. Warto zwrócić uwagę na delikatność oraz idealizację postaci, jak i na płynne gesty i pozy, a także „miękkie” drapowania, które podkreślają elegancję tego dzieła.

Figurka ta staje się głównym tematem licznych badań i dyskusji poświęconych stylowi oraz źródłom artystycznym rzeźbiarza, a także datowaniu tworzenia rzeźby. W związku z tym, dzieło to znalazło swoje miejsce w szerszym kontekście artystycznym oraz w ramach czasowych obejmujących lata 1410–1435. Jest zgoda wśród badaczy co do jej pochodzenia z Gdańska, co uzasadnione jest zastosowaniem sztucznego kamienia, popularnego w miejscowej praktyce artystycznej, oraz brakiem wycięcia figury z tyłu, co było typowe dla dzieł przeznaczonych do transportu.

Rzeźba Gdańskiej Pięknej Madonny wykazuje liczne cechy wspólne z postaciami oraz szatami, co skłoniło badaczy do przypisania jej artystom związanym z kręgiem Mistrza Pięknej Madonny z Torunia, postaci aktywnej w środowisku czeskim, która na bazie nurtu parlerowskiego stworzyła nowy styl. Twórcy, wywodzący się z tego samego kręgu, są odpowiedzialni za wykonanie Madonn, które możemy podziwiać w Rheinisches Landesmuseum w Bonn, w kościele parafialnym w Szternberku na Morawach oraz w Kunstmuseum w Düsseldorfie.

Na dodatek, artysta ten stworzył także szereg innych cennych dzieł, w tym Pietę znajdującą się obecnie w kaplicy Św. Rajnolda, rzeźbę Chrystusa z ołtarza Rozesłania Apostołów (umiejscowioną w kaplicy Św. Marcina) oraz Madonnę z Dzieciątkiem z ołtarza Świętych Kosmy i Damiana, która obecnie znajduje się w Muzeum Narodowym w Warszawie. Dzieła te wpisują się w wczesną fazę stylu pięknego, który związany był z kulturą dworską. Po pewnym czasie, tradycja tworzenia Pięknych Madonn została przejęta przez rzeźbiarzy związanych z kulturą mieszczańską, co doprowadziło do powstania licznych figur w obrębie Hanzy, w tym tzw. Madonny Junga w kościele Św. Mikołaja w Stralsundzie oraz Madonna Darsowa w kościele NMP w Lubece, która została zniszczona w 1942 roku i zastąpiona rekonstrukcją.

Warto również zauważyć, że podobne konwencje artystyczne były stosowane w we Francji, zwłaszcza w paryskich warsztatach, oraz w Niderlandach, czego dowodem są Madonny z Antwerpii i Ankeveen, które obecnie znajdują się w zbiorach Museum Catharijneconvent w Utrechcie. Ostatnie badania miały na celu zakwestionowanie wcześniejszych założeń związku gdańskiego dzieła z wczesnymi Pięknymi Madonnami, jak również z dziełami hanzeatyckimi, uznając natomiast luźne powiązania z francuskimi oraz niderlandzkimi Madonnami z Dzieciątkiem, które nie były powiązane z czesko-śląsko-pomorskim nurtem stylu pięknego. Stąd przyjęto datowanie Gdańskiej Pięknej Madonny na lata 1430–35.

Najnowsze badania nad tym dziełem podkreślają jego bezpośrednie związki z sztuką niderlandzką, zwłaszcza w odniesieniu do Madonny z Ankeyveen, która stanowi lustrzane odbicie rzeźby gdańskiej. Zostało potwierdzone, że figura ta została wykona w lokalnych warsztatach, które były pod silnym wpływem tradycji niderlandzkiej.

Legenda

Legenda związana z Gdańską Madonną jest pełna tajemnic i nieznanych szczegółów dotyczących jej genezy. Po śmierci mistrza garncarskiego, jego warsztat przeszedł w ręce młodej wdowy, która musiała zmierzyć się z wyzwaniem zarządzania jego spuścizną. W zakładzie pracowało dwóch czeladników, których losy miały diametralnie różne kierunki.

Pierwszy z nich wyróżniał się pobożnością, talentem oraz pracowitością, co zjednywało mu szacunek i uznanie, natomiast drugi, pełen przywar i skłonności do agresji, stosował natarczywość wobec wdowy, co prowadziło do napięć.

Obaj mężczyźni starali się zdobyć serce wdowy, co finalnie zakończyło się krwawym incydentem pomiędzy nimi. W rezultacie agresor został aresztowany pod zarzutem usiłowania zabójstwa i trafił do gdańskiej Katowni, gdzie czekał na wykonanie wyroku śmierci.

Pomimo licznych starań wdowy, aby oczyścić go z zarzutów, niesprawiedliwy wyrok pozostał w mocy. W chwilach największej rozpaczy, awanturnik zaczął błagać Marię o pomoc. Jego modlitwy zostały wysłuchane, a Matka Boska ukazała mu się w postaci młodej, urodziwej kobiety, co napełniło go nadzieją.

W trakcie swojego pobytu w więzieniu, prosił Radę Miejską o materiały niezbędne do stworzenia rzeźby, odzwierciedlającej jego wizję Marii z Dzieciątkiem. Kiedy dzieło zostało ukończone, jego piękno ugłębiło serca radnych, którzy nie mogli uwierzyć, że człowiek zdolny do takiego kunsztu mógł również popaść w zbrodnię. Zaskoczeni talentem artysty, uniewinnili go, a wkrótce po tym, mężczyzna pojął za żonę wdowę swojego mistrza.

---

Oceń: Piękna Madonna Gdańska

---