Ołtarz Koronacji Marii

---

Dzieje

Aktualne retabulum ołtarza Kaplicy Koronacji Marii jest trzecią aranżacją na tym miejscu. Pierwszy, znany z pism historycznych, odnosił się do fundacji kaplicy pod wezwaniem Św. Bartłomieja, która znajdowała się „hinder den hogen altare”, czyli za głównym ołtarzem.

Druga wersja ołtarza, poświęcona Marii, a także świętym Piotrowi i Pawłowi, Janowi Chrzcicielowi oraz Janowi Ewangeliście, została stworzona w latach 1473-76. Zgodnie z kroniką Jakuba Lubbe, była ona niezmiernie bogato rzeźbiona i złocona. W 1516 roku to retabulum zostało jednak zdemontowane i przeniesione do kościoła w Wocławach. Niestety, w 1729 roku ołtarz ucierpiał w pożarze.

W 1508 roku, sześć lat po zakończeniu budowy głównej fary, opracowano koncepcję nowego ołtarza. Jan Sculthes, ówczesny proboszcz, a także prokurator Gdańska przy Stolicy Apostolskiej, wystarał się o odpust od papieża Leona X, który przyznał go mieszkańcom Gdańska dwukrotnie – w 1508 i 1516 roku. W roku 1511 podpisano umowę z Mistrzem Michałem na jego wykonanie.

Ostatecznie, 25 stycznia 1517 roku, retabulum zainstalowano w prezbiterium gdańskiej świątyni Mariackiej. W tym samym roku dodano dwa stałe malowane skrzydła, które stworzyły tło dla retabulum. Ciekawym zbiegiem okoliczności, w tym właśnie roku rozpoczęła się reformacja, podczas której Mistrz Michał, popierając nauki Lutra, przyjął wyrazistą postawę i zaangażował się w powstanie ludowe w Gdańsku w 1522 roku. Ołtarz Mariacki przetrwał te burzliwe czasy.

Wykonany z drewna, kamienia, złota i srebra, późnogotycki ołtarz uchodził za najwspanialszy na Pomorzu Wschodnim oraz w Prusach. W 1539 roku wschodnia ściana mensy została ozdobiona reliefem przedstawiającym Modlitwę w Ogrojcu. W trakcie walki miasta ze Stefanem Batorym, srebrne figury apostołów zdobiące ołtarz zostały przetopione na monety.

W 1804 roku zdemontowano gotyckie zwieńczenie ołtarza, które zdobiły srebrne rzeźby, zastępując je nowym, o formach klasycystycznych. W latach 1866-1877 przeprowadzono konserwację, podczas której ołtarz otrzymał neogotyckie zwieńczenie, które jednak usunięto w 1936 roku. W trakcie II wojny światowej retabulum zostało rozebrane i ewakuowane do Kadyn, jednakże uległo uszkodzeniu i zdekompletowaniu.

Po wojnie pozostałe elementy ołtarza zostały przekazane do Muzeum Pomorskiego w Gdańsku oraz do składnicy muzealnej w Oliwie. Z okazji jubileuszu chrztu Polski i milenijnych uroczystości, retabulum (bez rzeźbionych skrzydeł) powróciło na swoje dawne miejsce. W latach 1980–1985 przeprowadzono kolejną konserwację, w wyniku której dodano rzeźbione skrzydła.

W latach 2017–2018 odbył się remont oraz konserwacja tego cennego zabytku, w wyniku czego odzyskał on funkcję zamykania skrzydeł. Publiczna prezentacja ołtarza po konserwacji miała miejsce 3 marca 2019 roku.

Wygląd

Ołtarz Koronacji Marii to niezwykle piękne retabulum, które ma formę poliptyku. Składa się on z solidnego korpusu osadzonego na predelli oraz trzech par skrzydeł, z których jedno jest rzeźbione, a dwa pozostałe malowane. Historia retabulum jest pełna zabiegów konserwacyjnych oraz przebudów, co sprawia, że część pierwotnych rzeźb i malowideł została utracona, a ich miejsce zajęły starannie stworzone rekonstrukcje.

Część centralna

W centralnym fragmencie o wymiarach 489 x 390 cm przedstawiona została monumentalna scena Koronacji Marii. Na trójnogim tronie zasiadają postaci o większych niż naturalne proporcjach, reprezentujące Jezusa, Maryję oraz Boga Ojca. Nad głową Matki Bożej unoszą się anioły, które trzymają koronę, natomiast pod nią unosi się Gołębica Ducha Świętego. Korpus ołtarza otacza rzeźbiony krzew winny, na którym posadowionych jest 24 starców Apokalipsy, z różnych instrumentami muzycznymi oraz złotymi kadzielnicami. W tej grupie rzeźb jest 12 oryginalnych dzieł, pozostałe zostały zrekonstruowane.

Skrzydła rzeźbione, ruchome

Awersy skrzydeł rzeźbionych zachwycają bogato zdobionymi ornamentami, które tworzą unikalne tło dla 144 niewielkich, pełnoplastycznych figurek świętych, z czego jedynie 11 przetrwało do czasów współczesnych. Rewersy skrzydeł rzeźbionych przedstawiają wybrane momenty z życia Jezusa i Marii. W lewym skrzydle, w górnej części widoczna jest scena: Ofiarowanie NMP w świątyni, Zwiastowanie, 12-letni Chrystus w świątyni Jerozolimskiej, oraz Chrystus Zmartwychwstały ukazujący się swojej Matce. Prawa strona zawiera takie sceny jak: Pokłon Trzech Króli, Boże Narodzenie, Zesłanie Ducha Świętego, oraz Zaśnięcie NMP. Całość zwieńcza Nawiedzenie Marii, które jest podzielone na dwie części, z czego jedna z nich jest częściowo uszkodzona.

Skrzydła malowane, ruchome

Oprócz rzeźb, pozostałe elementy retabulum stanowią malowidła, które znajdują się w kwaterach dwóch par ruchomych skrzydeł, jak również w częściach nieruchomych, widocznych od strony wschodniej. Awersy skrzydeł ruchomych przyciągają wzrok barwnymi przedstawieniami epizodów z życia Jezusa. W lewym skrzydle, od góry, znajdują się: Ucieczka do Egiptu, 12-letni Chrystus w świątyni, Niesienie krzyża, oraz Ukrzyżowanie. Natomiast w prawym skrzydle ukazane są następujące sceny: Chrystus żegna się ze swoją Matką, Ecce Homo, Zdjęcie z krzyża oraz Zmartwychwstanie. Po wewnętrznej stronie skrzydeł malowanych, na rewersach, w technice en grisaille prezentowane są wydarzenia z życia Marii oraz jej rodziców, Joachima i Anny. Na skrzydle lewym u góry wyróżniają się: Ofiara św. Joachima, Widzenie św. Joachima, Maria, jako dziewczynka wstępująca do świątyni, Zaślubiny Marii, a w skrzydle prawym: Święty Joachim ze św. Anną przy Złotej Bramie, Narodziny Marii, Święty Józef przy pracy, oraz Święta Rodzina w Egipcie.

Skrzydła malowane, nieruchome

Nieruchome skrzydła retabulum mają po dwie kwatery, z których każda zawiera jedną scenę. Na awersach, od góry, w lewym skrzydle znajdują się: Zwiastowanie oraz Obrzezanie, z kolei w prawym skrzydle: Boże Narodzenie i Pokłon Trzech Króli. Na rewersach, które mogą być obserwowane od strony wschodniej, w lewym skrzydle ukazywane są: Chrystus ukazuje się swej Matce oraz Niewierny Tomasz, zaś w prawym: Noli me tangere oraz Zesłanie Ducha Świętego. Te obrazy również zostały pomalowane w technice en grisaille. Kwatery odwrocia wzbogacone zostały o liczne motywy roślinne oraz personifikacje cnót i planet, jak również postaci z antyku. W predelli ołtarza umieszczone jest przedstawienie Złożenia do Grobu z 1870 roku, a w podstawie widoczna jest kamienna rzeźba z 1536 roku, ukazująca Ogrójca.

Analiza

Obecne retabulum stanowi jedynie fragment historycznego założenia ołtarza głównego, który w przeszłości był pewnego rodzaju syntezą różnych dziedzin sztuki, takich jak architektura, rzeźba, malarstwo oraz rzemiosło artystyczne. Elementy te łączył pluralizm wykorzystanych materiałów, w tym drewno, kamień, złoto, srebro oraz mosiądz.

Niestety, pierwotne zwieńczenie, które w tradycji późnogotyckiego retabulum ołtarzowego tworzyło połączenie elementów architektonicznych z rzeźbiarskimi, zaginęło. Kwatery awersów skrzydeł bocznych podczas uroczystego otwarcia były wypełnione srebrnymi figurkami, które również nie przetrwały do dzisiejszych czasów. Co więcej, brakują także mosiężne lichtarze, które niegdyś zdobiły to miejsce.

Retabulum to doskonały przykład fuzji tradycji gotyckiej z północnoeuropejskim renesansem. Przewaga form gotyckich jest wyraźna w snycerskich detalach, podczas gdy w malowidłach można dostrzec wpływy południowoniemieckiej interpretacji form włoskich. Główną sceną, która przyciąga uwagę, jest Koronacja Marii. W tej scenie wyraźnie widoczna jest recepcja miedziorytu autorstwa Albrechta Dürera, noszącego ten sam tytuł, z cyklu Żywot Marii, liczącego 20 rycin, które powstały w latach 1519-20.

Dodatkowo, wpływ na wygląd konkretnych scen miały również obrazy i grafiki Hansa Burgkmaira, co podkreśla złożoność oraz bogactwo artystyczne tego projektu.

---

Oceń: Ołtarz Koronacji Marii

---